CCI2012050415

90 WYSPIAŃSKI W LABIRYNCIE TEATR^U

Przytoczony dialog jakby klamrą domyka pierwsze poleceni Konrada - bohaterowie „Polski współczesnej" odegrali swoje role i ni^e ustąpili, nie dali się nawet poruszyć, nie pozwolili wyrwać swoich pod' pór. Partnerzy gry, którą podjął w teatrze, wcześniej niż on, zapewn^e od początku, byli świadomi przekleństwa, jakie na nim ciąży. Konrad poświęca się za wolność, ale jego wolność okaże się zbyt trudna, zosta' nie więc odrzucona niezależnie od konsekwencji, jakie to spowoduje-Jeśli w dodatku pamiętać o wprowadzonej przez didaskalia gwiezdnej metaforyce i o prologu Kordiana, jest to jedynie wolność spadającej gwiazdy - jeżeli zmieni kierunek lotu, spali ją własny żar po zetknięci^ z ziemską atmosferą. Głosy rozpoczynające trzeci akt dramatu brzmią trochę tak, jakby pochodziły od następnych osób zwiedzających p° latach narodowy szpital wariatów. A przecież Konrad nie może zrezyg' nować z poświęcenia, bo zdobywa wolność też i dla siebie, tylko ż^e wolność odrzucona przez społeczeństwo stanie się jego niewolą. Tragicż' na optyka autora Wyzwolenia nie jest jednak identyczna z sarkastyczni optyką Doktora z Kordiana.

Konflikt bohatera, który jest poetą, i wewnętrznie zniewolonej społeczności - podstawowy przecież dla Wyzwolenia - także nie w/' wodzi się z Mickiewicza. Temu wymiarowi dramatu Wyspiańskiego z ca~ łą pewnością patronuje Słowacki, autor nie tylko Kordiana, ale i Grób^u Agamemnona, w którym wyznawał:

To los mój senne królestwa posiadać,

Nieme mieć harfy i słuchaczów głuchych Albo umarłych...^s

To on, bardziej niż Mickiewicz, jest przykładem tragicznego wyobc0' wania poety ze społeczeństwa.^{1 2} W epoce Wyspiańskiego to wyobc O' wanie przybiera jednak inną postać, sytuacja narodowego artysty zmieniła się od czasów romantyzmu. I na dodatek - „rzecz... dzieje się n^ scenie Teatru Krakowskiego" (s. 7). Tym razem to już nie społeczeństwo, to tylko publiczność teatralna - powie sceptycznie Ostap Ortwiru jeden z pierwszych wnikliwych czytelników dramatu.⁷ Myśl Wyspiańskiego sięga jednak głębiej, a publiczność teatralna, do której kieruje swój dramat, reprezentuje całą zatomizowaną społeczność. Współczesna tragedia artysty jest bowiem także skutkiem przekształceń, jakim podlegają rozrastające się nowoczesne społeczeństwa, w których zanikają tradycyjne więzi, wytwarza się natomiast szczególny rodzaj bezosobowego tłumu.⁸

Ortwin zwrócił uwagę na jeszcze jeden, później odsunięty na dalszy plan, rys dramatu, na to, że w Wyzwoleniu został wyostrzony i bezlitośnie odsłonięty satyryczny ton Wesela. Publiczność Wyzwolenia to ta sama publiczność, która nie wyciągnęła dla siebie żadnych wniosków z finału Wesela, a Wyspiańskiego chciała obezwładnić, nadając mu tytuł kolejnego wieszcza. Po paru latach z całą młodopolską emfazą i bezwzględnością o stosunku współczesnych do Wyspiańskiego pisał Stanisław Brzozowski:

Myśl Polski obecnej, historycznej, została rażona w samo serce przez piorun Wesela i gdyby miała serce - padłaby trupem.

Ale żywe trupy klaszczą i cieszą się.

To jest tylko wielki poeta. Wielki poeta narodził się nam. Mamy wielkiego poetę.⁹

Ta właśnie świadomość różni Wyspiańskiego od jego romantycznych poprzedników i inaczej sytuuje konflikt tragiczny. Publiczność zniewala poetę, narzucając mu rolę artysty jedynie, jego wolność okazuje się bezwzględnie zależna od pozaartystycznej skuteczności jego sztuki -stąd tak wiele planów akcji w Wyzwoleniu. I dlatego artyści teatru występują także jako adresaci, nie tylko jako bohaterowie tego utworu. Artyści teatru i ich bierna publiczność.

Opisane przez Ortwina analogie sięgają więc głębiej - Wyzwolenie powtarza i schemat konstrukcyjny, i podstawowy motyw Wesela, zabawę, która zmienia się nieoczekiwanie w wielkie serio. Rytm trzech ^{3 4}

1

   DW IX, Wrocław 1956, Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu (Pieśń VIII, w. 51 -53).

2

   Zob. więcej na ten temat w książce M. Troszyńskiego Austeria pod „Królem-Duchem ’ ■ Raptularz lat ostatnich Juliusza Słowackiego (Warszawa 2001), szczególnie w rozdziale Trybun° Brata Juliusza.

3

O. Ortwin, O „Wyzwoleniu" Wyspiańskiego, w: tegoż, O Wyspiańskim i dramacie, oprać. J. Czachowska, Warszawa 1969.

Zjawisko dzisiejszej publiczności przenikliwie analizował W. H. Auden w szkicu Poeta

4

społeczeństwo. Polski przekład w jego zbiorze Ręka farbiarza i inne eseje, wybór M. Sprusiń-ski i J. Zieliński, Warszawa 1988.

S. Brzozowski, Życie i śmierć w twórczości Stanisława Wyspiańskiego, w: tegoż, Współczesna powieść i krytyka, op. cit., s. 331.