Drzewo życia8

tylko przykładach z kręgu kulturowego nadśródziemno-morza, nie nawet i tu można by je pomnożyć.

Podobne zjawisko obserwujemy w XIX wieku w krajach słowiańskich. Różne grupy lokalne — i to bynajmniej nie odległe od siebie o tysiące czy choćby setki kilometrów — przypisywały sobie zamieszkiwanie w środku świata. Na terenie Polski, mimo braku specjalnych badań, wiarę w środek świata zanotowano w kilku wioskach, a są podstawy, by sądzić, że było ich znacznie więcej. Niestety, i w tej materii źródła, jakimi obecnie dysponujemy, są nieliczne i pozostawiają wiele do życzenia. Wybitny etnograf i historyk kultury Jan S. By-stroń tak wyjaśniał występowanie idei środka świata w pracy Tradycyjne pojęcia o środku ziemi:

Grupa społeczna mająca poczucie swej wartości, chętnie wynosząca się ponad inne, stara się w rozmaity sposób wykazać swą wyższość; jednym z takich tytułów wyższości ma być także i osiedlenie w samym środku ziemi. Środek ziemi jest uważany oczywiście za coś lepszego od przyległych terytoriów, a tem samem bardziej od jakichś okolic odległych, położonych gdzieś na granicach świata; podobnie jak w centrum osady znajduje się świątynia czy dom wodza, a stopniowo w coraz to większej odeń odległości mieszczą się coraz to niżej wartościowani społecznie mieszkańcy, tak też i środek świata jest zarazem miejscem świętym jak i arystokratycznym, kto więc je zamieszkuje, ten z dumą podnosi swe tytuły do pierwszeństwa społecznego.

Duży nacisk położony na swego rodzaju megalomanię jest z pewnością przesadą. We wszystkich społecznościach plemiennych (a często i tak zwanych wysoko rozwiniętych) świat pojmowany był etnocentrycznie i cecha ta, obok animizmu i animatyzmu, stanowi jeden z głównych wyznaczników światopoglądu stworzonego przez myśl pierwotną. Dana grupa ludzi zwykle tylko siebie nazywała „ludźmi” w przeciwieństwie do innych

81

6 — Drzewo życia