DSC08219 (2)

XCV1II „WIELB JEST PISARZÓW W TYM RODZAJU"

a nie formalnej zasady klasyfikacji należałoby zaliczyć do satyr” opisała w twórczości Naruszewicza Alina Aleksandrowicz ^M.

Otóż ani zjawisko pansatyryczności, ani kryptosatyry czy wiersze do satyr zbliżone nas tu nie interesują.

Interesuje nas wyłącznie satyra sensu stricto, satyra jako wyodrębniony gatunek literacki. Był on wielokrotnie definiowany: bardzo obszernie, jak w Słowniku literatury polskiego oświecenia, lub krótko, jak w większości przywoływanych tu opracowań. Są to definicje znane, więc nie trzeba tu ich przytaczać, ale na dwa aspekty, ważne z punktu widzenia dalszej analizy, należy zwrócić uwagę. Wołoszyński pisał:

Satyra oświeceniowa jest negatywnym odbiciem pojęć poety o ładzie moralnym. Przynosi obraz wcielonych w życie indywidualne i zbiorowe przedwwartości czy też wartości fałszywych, pozornych, destruujących ład moralny. Każdy obraz satyryczny i ekskurs krytyczny, każdy wytknięty przez twórcę błąd, występek, głupstwo, małość implikują więc istnienie w jego umyśle przeciwstawnego wyobrażenia

0 wartościach istotnych, nie sfałszowanych, których zrealizowanie konstytuuje ład moralny w życiu jednostek i społeczeństw. Odnosi się to, rzecz jasna, jedynie do satyry nacechowanej moralistycznie, lokującej pojedyncze zjawiska w całościowym obrazie świata

1 w koherentnej wizji ładu moralnego²⁹.

Otóż właśnie. Całościowy obraz świata jest dostrzegany nie w pojedynczych utworach, ale w cyklach. Dla tradycyjnie ujmowanego gatunku charakterystyczne jest zaś m.in. to, że funkcjonuje on jako cykl. O bardzo dużej rozpiętości — od 6 utworów, jak u Persjusza, do 52, jak u Opalińskiego.

“ A. Aleksandrowicz, Twórczość satyryczna Adama Naruszewicza, g. 153. Zauważyli to już Józef Ignacy Kraszewski (Naruszewicz jako poeta [w:] Nowe studia literackie, t. 2, Warszawa 1843, s. 144—146) i P. Chmielowski (we wstępie do: A. Naruszewicz, Wybór poezyj, s. XXII).

¹⁹ R- Wołoszyński, Ignacy Krasicki. Utopia i rzeczywistość.

XCIX

■

„1NDIONATIO FECIT YERSUM"

Większość owych cykli powstawała w ciągu lat, z pojedynczych właśnie utworów, ale wszystkie rychło w społecznym odbiorze zaczęły być czytane jako zbiory.

I druga sprawa: powtarzalny „repertuar motywów tematycznych, swoistych loci communes”, wynikający — jak piszą Grzędzielska i Kostkiewiczowa — z faktu, „że satyry powstawały nierzadko jako przeróbki lub adaptacje utworów wcześniejszych” ¹. Nie chodzi tu jednak o ów powtarzalny repertuar wykrywany przez badaczy, pilnie śledzących zależności, wpływy i powiązania między satyrykami. Znacznie ważniejsze jest, iż oni sami, konsekwentnie i równie pilnie, bez żadnego wyjątku, podkreślali wybraną tradycję i nawiązania do poprzedników.

Pierwszy ze znanych satyryków — Horacjusz — wyprowadzał rodowód gatunku od mistrzów starej komedii, Arys-tofanesa, Eupolisa, Kratinosa (zob. ks. I, sat. IV, w. 1—5),-i twierdził:

W ich ślady wszedł Lucyliusz, od nich bierze wiele.

Wiersz i rytm odmieniwszy; ugrzecznion, powabny,

Węch miał ostry, bajeczny — za to wiersz mniej zgrabny.

(w. 6—8)-

To jedyny wypadek, kiedy poprzednik, a właściwie twórca gatunku (on stworzył satyrę, „wiersz i rytm odmieniwszy”) jest oceniany krytycznie. Persjusz wspominał już Lucyliusza z aprobatą, choć więcej pochwał wygłosił pod adresem Horac-jusza, twórczość zaś obu satyryków była argumentem uzasadniającym jego własne poczynania (zob. sat. I, w. 114—120).

Juwenalis postąpił identycznie jak Persjusz, kiedy pytał, czy nieuczciwego prokonsula Mariusza „Nie warto w wenu-zyjskim [...] smażyć płomyku?” (sat. 1, w. 51). Opaliński w Przedmowie — jak pamiętamy — cytował Juwenalisa,

M. Grzędzielska, T. K ostkiewiczowa, Satyra [w:] Słownik literatury polskiego oświecenia, s. 650.