DSC08225 (2)

cx „WIELE JEST PISAKZÓW W TYM RODZAJU"

Mimo to Gracjan Piotrowski w roku 1773 pytał dramatycznie:

Gdzieieśmy, przebóg, teraz, odrodni Polacy?

Otylii nasi ojcowie przedtem byli tacy?

(sat. X, w. 46)

— „słowem, dawniej było lepiej”, sumował Ignacy Chrzanowski¹*.

Naruszewicz w satyrze Szlachetność w serii retorycznych pytań budował wszechstronny wizerunek bohaterskich przodków, strzegących się występku, miłujących sławę, kochających sprawiedliwość, wypełniających obowiązki, wychowujących dzieci, znoszących dzielnie trudy wojenne, wiernych w małżeństwie (w. 31—39). Jeśli natomiast szlachcic tych cnót nie posiada, jest jak „Ze pnia szlachetnego spróchniała gałązka" (w. 86), choćby nawet „i od Lecha prostym wyszedł ciągiem" (w. 69) — bo za Lecha, w przekonaniu zarówno Opalińskiego, jak i Naruszewicza — świat był bardzo dobry.

Dokładniej o tym „pierwotnym świecie” pisał autor w tejże satyrze, rozszerzając jego trwanie na czasy Chrobrego, gdy Polanie „na znak granic słupy żelazne kopali”:

Wszyscy tam byli równi, sama tylko cnota Do chwały, do kredytu otwierała wrota.

(w. 117—119)⁴⁰

^w 1. Chrzanowski, Gracjan Piotrowski i jego ..Satyr", s. 43.

⁴⁰ W Redutach lokalizacja w czasie jest jeszcze bardziej rozszerzona:

Oddaj dzikim Sarmatom kirys i przyłbice!

Były pod ich szabliskiem nietknięte granice,

Kiedy zgodni, porządni, twardo wychowani,

Miłośnicy swych królów i wierni poddani,

Bez ślifów i oliwek, choć w prostym pakiaku,

Panowali od irzódeł Dniepru do Krępaku.

(w. 157—162)

CXI

„DOBRE NASZE OJCY 1 PRADZIADY"

Konfrontację czasów dostrzec można u Naruszewicza wszędzie: nawet tam, gdzie brak bezpośredniego zestawienia. Jeśli w Wieku zepsutym czytamy:

Prawdziwie nie masz teraz szczerości na świecie:

Każdy ma cukier w uściech, a jad w sercu gniecie.

Wszystko poszło na nice, wszystko wyszło z miary

(w. 9—11)

— to ów czas teraźniejszy w pierwszym z cytowanych wersów i czas przeszły w trzecim jednoznacznie budują koncepcję współczesnego poecie upadku jako efektu procesu dziejowego.

W tym kontekście wystarczy potem napisać: „Niepokupny dziś rozum’* (Chudy literat, w. 21), by czytelnik mógł sam już dopowiedzieć, że dawniej rozum był pokupny. Zresztą Naruszewicz nie zmusza do domysłów. Już po chwili stwierdza wprost:

Dawniej szły karne chęci zawsze za rozumem.

Teraz sam za ich chodzi rozhukanym tłumem.

(Wiek zepsuty, w. 25—26)

I żeby już nie było najmniejszych wątpliwości:

Pierwej honor za cnotą chodził poufale;

Przekuli w stal wiek złoty piekielni kowale.

(w. 55—56)

Mit złotego wieku, i to w wersji konkretnej, Juwenalisowej, wiążącej go z panowaniem Saturna, pojawił się w satyrze Małżeństwo. Pojawił się w sposób jakby przewrotny, jakby nie w pełni akceptujący tamtą wersję rozwoju dziejowego:

Alboż to, jak Juwenal bajał z czołem chmumcm,

Wstyd tylko i poczciwość były pod Saturnem,

A gdy swe państwo skończył, wnet imość s wy wola