DSC08214 (2)

lAWYHI „WIELE JEST PISAR2ÓW W TYM RODZAJU”

Boileau lakonicznie deklarował: „J appelle un chat un chat, *’/ Rolet un fripott' („kota nazywam kotem, Roleta oszustem”)¹, a później pisał:

Nikomu nie są miłe zbyt szczere opisy,

Każdy w nich upatruje swojej twarzy rysy (sat. VII, w. 17—18)²

i w> wodził z tego przekonania przestrogę dla satyryków wielce charakterystyczną:

I ów, co z uwielbieniem twoje rytmy czyta,

Źeb y cię zgubił; chciwie pierwszą porę schwyta.

(w. 19—20)

Wtórował mu Naruszewicz:

Strach teraz prawdę mówić, poeto ubogi,

Nie wiesz, co są nahajki, pięści i batogi.

(Szlachetność, w. 169—170)

Nie Boileau i nie Naruszewicz wymyślili jednak to poczucie zagrożenia płynące z bezkompromisowego mówienia prawdy; było ono obecne także u satyryków rzymskich.

Krasicki apelował o odwagę mimo wszelkich przeciwności:

Niech się miota złość na cię i chytrość bezczelna Ty mów prawdę, mów śmiało, satyro rzetelna.

(Świat zepsuty, w. 5—6)

Logiczny związek między deklarowaną i — w przekonaniu autorów — realizowaną prawdomównością a następującymi po niej przykrościami jest oczywisty. Motyw ten pojawia się więc u wszystkich satyryków. Nieliczni z nich mogli się jednak poszczycić istotnymi kłopotami jako następstwem „satyrycznego rzemiosła”; dlatego mówili o kłopotach poprzedników. Persjusz o Lucyliuszu, Boileau o Regnierze.

O tej prawdzie, o wynikających z niej niebezpieczeństwach, o swej nieprzekupności pisali satyrycy na tyle często i konsekwentnie, że uwierzyli im czytelnicy. Nie można sprawdzić, czy wszyscy; ale uwierzyli im czytelnicy najbardziej krytyczni, najbardziej rzetelni, najbardziej uważni: badacze literatury.

Kazimierz Brodziński swą rozprawę O satyrze^{3 4 5} opatrzył mottem z Ignacego Krasickiego, co od razu określiło sposób widzenia gatunku:

Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka:

Wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka.

W portrecie „gryzipacierza” z Głupstwa Naruszewicza „spoza słów widnieje życie rzeczywiste” — twierdził Piotr Chmielowski, traktujący też satyrę Reduty jako ,Jedno z najświetniejszych malowideł obyczajowych z czasów Stanisława Augusta; wizerunki marnotrawcy, karciarza, obłudnika, kameleona politycznego, damy modnej z labusiem są tak żywe, tak plastyczne, jakbyśmy oryginały mieli przed sobą**⁶.

Ignacy Chrzanowski pisał, że „Gracjanowi Piotrowskiemu materiału do właściwej satyry [...J dostarczyła [...] nie literatura

Nicolas Boileau, Saiires (w:] Oeuvres de Boileau, texte de 1’edition Gidel avec une prcface et des notes par G. Mongredien, Paris 1928, s. 22.

Wszystkie polskie wersje satyr Boileau, oznaczane w tekście numerami satyry i wersów, będą cytowane z: J. Gorczyczewski. Satyry Boala Despro z przystosowaniem ich do rzeczy polskich [w:] Poezje przekładane i własne, t. 1, Warszawa 1818.

Kazimierz Brodziński, O satyrze {w:] Pisma estetycz-

no-krytyczne, t. 1, opracowanie i wstęp Zbigniew Nowak, Wrocław

1964.

Piotr Chmielowski, Adam Naruszewicz jako poeta, Wstęp w: A. Naruszewicz, Wybórpoezyj, Warszawa 1882,s. XX, XXI.