Dwudziestolecie międzywojenne Jerzy Kwiatkowski (77)

III IW I9IMHI

W konsekwencji opozycja ekspresjonizm — realizm cicfcicj mi opj^ totalną bywa. w lyra zwłaszcza okresie. opozycją czadową bądź motywacją metafizyczna a motywacja realistyczną. bądź między deformacją przedstawionego świata a dążeniem do ukazywania go u ^ intenubieliywme sprawdzalny, bądź wreszcie między poetyką ck^r-.. a poetyką umiani, między formą „rozjątrzoną a formą -prżraociyąf między estetyką środków wyrazu „ostrych" a estetyką środków „łagodnych"

W pierwszym wypadku mamy do czynienia i cksprcsjom/mcm ckxpresjoni/mem spirytualistycznym. metafizycznym, okuli)stycznym cn leozoficznym. w wicks/ym czy mniejszym stopniu nacechowanym cf>vo« — reprezentowanym pna Jerzego Hulewicza w Kmemk aj Suf* Grabińskiego, pisarzy, którzy operują stylem tradycyjnie reabifycayt W drugim wypadku mamy do czynienia r ekspresjonizmem hatecymcyj^ czy onirycznym, reprezentowanym mm. przez Andrzeja Struga. puną którego twórczość oscyluje między ekspresjonizmem a reali/mta,«_{ wczesnym zaś Dwudziestoleciu skłania się raczej ku realizmowi W tana wreszcie wypadku mamy do czynienia bądź i ekspresjonizmem Jtetoyf, którego metaforyczny hiperbolizm (stąd przyjmowana tu dlań otacza «d jnciaforyzra"). defornucyjny i ukonkieimający. jest sfunkcjonali/o»_B, realistycznie: bądź z ekspresjonizmem „antywalorowynf, celowo dążącymi estetycznych zgrzytów. Typowym reprezentantem pierwszej odmiu) pt Jubusz Kadcn-Bandrowski. typowym przedstawicielem drugiej — lam Jaworski i. w pewnej mierze. Stanisław Ignacy Witkiewicz Niebi-te ■ wymienione powy/ej opozycje uzupełnione /osuną przez jedną jeszcze oteir. swoiście religijną koncepcją społeczeństwa, reprezentowaną gnu Ui komunioni/m. i koncepcjami świeckimi Do wyróżnionego na podtauu^ opozycji ekspresjonizmu społecznego nalc/eć będzie mjn. Sól om Jota Winlina

Jak jul i przeglądu tego widać, przeważają tu formy hybrydalne, a ut.T. w ten czy inny sposób nacechowane ekspresjonisty c/nie bywają pcd mm względami, najzupełniej do siebie niepodobne W tej tymacji trudno tan! o ekspresjonizmie jako o jednym z trwałych i jednoznacznych elemeta* prozy Dwudziestolecia Można natomiast mówić o nurtach nic tyle ekspre-sjonistycznych. co ekspresjom żujących, które przewijają się przez prozę lejo okresu, niejednokrotnie wchodząc w takie czy inne związki z różnymi odmami bądź realizmu, bądź prozy sensu sincto nowatorskiej. W sumie — odęrysąt one w Dwudziestoleciu rolę "fim

2. TEMATYKA WOJENNA. LITERATURA FAKTU

'ckcjc konkretu, który tak wielką role odegra! w prerie Dwu-przyniosła. po prostu. wojna. Kto pisał o niej. musiał — ^iiyfinic —• umiejscowić akcję powieści w konkretnym c/asie i w kon-_ŁtłKl ęr/eurum. Skoro zaś akcja la pozostawała w obrębie zjawisko. którego ńSęslMÓtó fizyczna przemoc, musiała być to proza rzeczowa i sensualislyc/na.

,Vii kfeoda legionowa, oni zwycięska kampanio, ani taki. te to właśnie , wielkiej wojny światowej Polska odzyskała niepodległość — mc ppto&h polskim pisarzom grozy i okrucieństwa wojennego kataklizmu.

I n^aości ich Samarytanin przeważał nad Tyiteu&zrm. cywil — nad .jwa. Z wyjątkiem utworów reportażowych same działami wojenne. _m hmllstykn nie znalazły się w centrem zainteresowania tul powojennej pij Główny nacisk położyła ona na ..lewą stronę medalu"; wydobyła na jaw 4,'otaz wojny, na który składają się śmierć pozbawiona bohaterskiego ^bu, nędza i poniewierka milionów ludzi, jaskiniowe życie mieszkańców ,02), przez które przechodzi front, wreszcie — wynaturzenia życia obyczajo-społecznego, politycznego.

Te ostatnie były w Polsce dodatkowo skomplikowane, me tylko ze względu _B l.tueczność prowadzenia brutobójczych walk, w obcych mundurach, po pńnjch stronach frontu (temat, któremu Żeromski poświęcił piękne, oparte Bjtetjre kontraktów i niespodzianek, tytułowe opowiadanie Pomyłek 1923); aUc re względu na zasadniczy rozłam na dwie partie, dwie orientacje wśród pjtjtóa i całego społeczeństwa. Na dwie orientacje, z których każda musiała jikltwtó z wrogiem i, do pewnego stopnia, sprzeniewierzać się tradycji W lej vjtixji polska proza o tematyce wojennej bywała jednocześnie — i bardzo opto— prozą polityczną.

Ijrft »śród jej umundurowanych bohaterów przeważali legioniści, ośrodkiem g sumowań politycznych był zarówno ów dramatyczny spór dwu orientacji. j4 wUwiony NKN (Naczelny Komitet Narodowy), organizacja polityczna {towiriiicka. której legiony zostały podporządkowane i z którą pozostawały . --i*.- choć niejawnym konflikcie. Posłużył on jako rodzaj worka treningowe-ądufoyałych twórców powieści polityczno-satyrycznej lal dwudziestych. Ihtduńriająe wojnę jako kataklizm, ukazując jej tlo i grozę, tui powojenna j gra polska nic przyjmowało jednak na ogół dominującej na Zachodzie f-my wojującego pacyfizmu. Nie była też wojną do tego stopnia zahip-. qmai jak książki Barbusse'*, Rcmarquc*u. Hemingwaya czy innych puny zachodnioeuropejskich i amerykańskich.