8748915731

Jan Dylik: Osadnictwo epoki kamiennej w przełomowej dolinie Warty pod Poznaniem. 37

wąskim obszarem zalewowym, w ścisłem tego słowa znaczeniu, okazały się bezpodstawnemi. Konsekwencją tego wniosku staje się zatem zanegowanie domniemanego prymatu pośrednich wpływów terenu na osadnictwo epoki kamiennej w granicach rozpatrywanego obszaru.

Pozytywnych tedy wartości osadniczych obszaru należy szukać w bezpo-średniem oddziaływaniu form terenu.

Ze względu na to, że pierwszy na naszych ziemiach człowiek był przybyszem, a i potem teren ten był obszarem wielu migracyj, na pierwszem miejscu należy postawić moment komunikacyjny. Rzeka i jej dolina stanowiła w tych czasach niebywale ważną i jedyną arterję komunikacyjną. Wobec braku jakichkolwiek dróg, kierunek,¹ przez rzekę wytknięty, musiał mieć wielkie znaczenie. Zwłaszcza jeśli się podkreśli, iż cały kraj pokrywała gęsta szata leśna.

W neolicie imigracja odbywała się w trzech zasadniczych kierunkach²: z północnego zachodu (kultura wielkopolska, megalityczna i sznurowa nad-odrzańska), z południa (kultura ceramiki wstęgowej) i ze wschodu (kultura prafińska). Wędrówki te odbywały się dolinami rzek, przyczem pierwszorzędną rolę odegrały wielkie rzeki. Rzut oka na moją rękopiśmienną mapę osadnictwa epoki kamiennej w województwie poznańskiem poucza, że największe skupienie stanowisk występuje w pradolinach. Doliny rzek dawały poza kierunkiem, jeszcze szlak wolny i, jak na ówczesne stosunki, wygodny. Jeśli bowiem lasy pokrywały olbrzymie przestrzenie wysoczyzny, zstępując nawet na terasy, to zawsze nad samą rzeką ciągnął się pas niezalesiony.³

Komunikacyjna rola przełomowej doliny Warty bardzo wyraźnie występuje na mapie rozmieszczenia stanowisk epoki kamiennej. Zagęszczenia stanowisk układają się naogół równoleżnikowo, zgodnie z przebiegiem pradolin. W jednym tylko wypadku uderza, gęsto przetykany osadami, pas, znaczący przełomowy odcinek. Na wyjątkową rolę tego szlaku komunikacyjnego, łączącego prado-liny Toruńsko-eberswaldzką i Warszawsko-berlińską — co tak wyraźnie występuje w epoce kamiennej — zwrócił uwagę Pawłowski.⁴

Ważnym czynnikiem, nęcącym człowieka, jest rzeka. Była ona zapewne jedną z podstaw bytu łowieckich kultur epoki kamiennej. Bogactwo ryb było niewątpliwie większe w rzekach ówczesnych, niż dzisiaj. Brak zakładów przemysłowych, urządzeń kanalizacyjnych, jazów i młynów wpływał korzystnie na rozwój fauny rzecznej. Z drugiej strony nieliczny jeszcze człowiek nie zdołał ryb przetrzebić.

Wklęsłość formy dolinnej zapewnia osadom, w niej położonym, walor ekspozycji. Zwłaszcza w dolinach południkowych, przy przeważających wiatrach zachodnich, wartość ekspozycji dla osadnictwa powinna być brana stale

¹    F. Ratzel: Antropogegraphie, Stuttgart 1909, t. I, str. 226.

²    L. Kozłowski: Młodsza epoka kamienna. Lwów 1924. Mapa II.

³    Por. wyżej str. 35.

⁴    St. Pawłowski: Ogólny rozwój Poznania, str. 120—121.

St. Pawłowski: Topograficzne i geograficzne położenie Poznania, str. 66.