7349812236

42 Synteza dziejów Polski...

ciu i przcniknicniu oka.”¹⁶ „W lym razie filozof historyk zgłębia wielkie prawdy w dziejach całej masy rodu ludzkiego.”¹⁷

1 fi

W metodologii syntezy J. Lelewela historyk, a dokładniej: „historyk filozof’ , „dziejopis filozof” ^1Q, „filozofujący badacz” ²⁰, który „naturą kierowany, filozoficznie rzeczy rozważa” ^2I, lub inaczej: „umysł dziejopiski filozofa” ", „filozof, w natężeniu rozumowych rozwag, (który) dopełnia obowiązków umiejętności historii” ²', „toczy (...] swój opis kolo jednego wielkiego widoku i kolo jego podziałów, wszystko do niego ściąga, w nim rzecz zaokrągli, ale w tej kolei opisu odmienia okoliczności najwięcej na przedmiot całości wpływające (...(, (tuj wszystko na doborze dań historycznych do jednego końca dążące, do jednego punktu, [...] uderza w jeden cel, zmierza do jedności”²⁴. „W jakiejkolwiek powieści historycznej, w wyższym znaczeniu uważanej - twierdzi J. Lelewel - pierwszym staraniem historyka jest obrać sobie i utrzymać jedność, jedną całość, jak najwięcej pojedynczy widok, widok wielki, uwagę mocno zajmujący, czy on będzie z okoliczności swoich powabny i przyjemny, czy smutny i nieszczęśliwy” '■^s; ma bowiem historia „zaspokoić umysł, chcący wszystko w związku i jednym oka rzutem obejmować”²⁶.

Po trzecie, J. Lelewel nawiązuje do koncepcji kultury ukształtowanych w Odrodzeniu (Jean Bodin, Niccolo Machiavclli), a głównie w Oświeceniu (Franeois-Marie Arouet de Voltairc, Charles Monlcsąuicu). Przeciwstawia się tradycyjnemu ujęciu przedmiotu historii jako „historii królów”²⁷. W jego koncepcji jest to kultura - szeroko rozumiana, „cywilizacja”, „oświecenie”, całokształt dorobku człowieka. „O kulturze wiadomości powinny być historii istotą” ^2v\ „niepodobna jest traktować z gruntu dzieje polityczne, bez wejrzenia w szczegóły i stopień kultury”^2<). „H i s t o -

16    I d e m: O historii..,, s. 445.

17    Ihidcm, s. 446.

18    I d e m: O łatwym i pożytecznym nauczaniu historii. (I)ruk. IN 15). W: i d c ni: Dzieła. T. 2 (2)..., s. 518.

w I d e ni: (Historyka rękopiśmienna)..., s. 155.

20    I d c ni: (O paralelach). Z historycznej paraleli Hiszpanii z Polską (IS20). W: i d e ni: Dzieła. T. 2 (2)..., s. N74.

21    I d c ni: O potrzebie gruntownej znajomości historii. (Druk. IN 16). W: i dc ni: Dzieła. T. 2 (2)..., s. 543.

22    I d e ni: (Historyka rękopiśmienna).... s. 132.

2.1 Idem: O /Hłlrzehic..., s. 540.

2i Idem: Historyka. (Druk, IN 15)..., s. 204-205.

25    Ihidcm, s. 202.

26    Idem: O łatwym..., s. 508.

27    I d e m: Historyka. (Druk. 1815)..., s. 203.

28    I d e m: O historii..., s. 443.

29    Ihidcm. s. 445.

*