7648595276

382 ZADANIE APOLOGETYKI

Znajdujemy tu av tym poczcie hołdujących uczuciu, jako religii, pietyzm protestancki. Religię doktryna nic nie obchodzi, jest ona wyłącznie płodem uczucia (Herder); gdzie wszelka wiedza bron złożyć musi, tam się rozpoczyna pobożne marzenie. Organem religii nie jest rozum, lecz uczucie, wznoszące się na skrzydłach fantazyi b Prorokami tej uczuciowej religii, prócz dawniejszych, z nowszych czasów są: Frydrych Herbart, Dro-bisch, Thilo, Flugei, Sehilling, Duńczyk Sóren Wierhegaard, i t. d. Spotkać się tu można jeszcze z Bogiem, nie dlatego, że rozum jego istnienie jako konieczne uznaje, ale dlatego tylko, że to przypuszczenie łechce uczucie ^{1 2}.

Jak wygląda etyka w obec takiej modły? — Jeżeli cała religia nie zawiera prawdy przedmiotowej , ale tylko uczucie, które każdy nastraja , jak się jemu podoba, jasną jest rzeczą, że obowiązki religijne rozpłyną się av mgle marzeń, nie mających żadnego przedmiotowego znaczenia. Religia, której ma-teryalizm hołduje, nie jest w gruncie rzeczy niczem innem, jak nierozumną trwogą przed nieznanem (Yogt); albo rezultatem podmiotowego niezadowolnienia ze świata (Czolbe); albo życiem, co z natury rzeczy błądzi, rwąc się w sfery ideału, który niczem innem nie jest, jak produktem ludzkiej fantazyi (Hellwald); albo uczuciem bezwzględnej zawisłości (Strauss), ale od kogo ?— może od Boga?— bynajmniej: zawisłości od wszechświata, od wszechmocy świata; albo wreszcie, według Buchnera i p o d o b ny ch j emu p r z yj a ci ó ł d ar winiz mu, r eligi a jest wy k wi-tem niewiadomości, podobnie jak i zbrodnia wynika z niedorzecznej bojaźni. Najwyższą w świecie władzą, której wszystko podlega, nie jest jakiś poza naturą ukryty Bóg, ale ludzki rozum. Tak więc Bóg według wszystkich tych religij, chociaż jeszcze imię jego tu i owdzie AAspomną, nie jest pojęciem, na które się wiedza składa, ale jest tylko czystem zjawiskiem psychologicznem ; nie jest przedmiotem władz poznawczych, ale niedostatecznym, i niezgrabnym wyrazem tego, za czem uczucie

1

   Lipsius. Tjber Glauben und Wissen. 1871.

2

   Drób is eh. Grundlage der Religiom-Ph ilosopi de.