9621686578

Wymiany Yonematów samogłoskowych w oświetleniu histor.

Najwyraźniej uwydatniają się przedstawione tu stosunki w zgłoskach końcowych (wygłosowych) wyrazu. Np. żłób, gród, chłód, róg, dół, wór, ale snop, hot, koń, dom, proch. W środku wyrazów nastąpiły tu i owdzie w szczególności w tworach nowszego pochodzenia, drugorzędne wyrównania pod wpływem upodobnienia morfologicznego. Na wzór, naprzykład, takich oboczności jak krowa II krówka, drogall dróżka, brzoza H brzózka, noga/f nóżka... powstały sobota // sobótka, robota // robótka...

Przeciwieństwo w sposobie traktowania samogłoski w zgłoskach wygłosowych, zależnie od dźwięczności lub bezdźwięczności następującej spółgłoski, tłumaczy się tern, że w wypadkach zjawiania się w wygłosie spółgłoski dźwięcznej następowało najwidoczniej rozsunięcie właściwych jej ruchów artykulacyjnych: ruch drgający wiązadeł głosowych oddzielał się od zespołu ruchów artykulacyjnych spółgłoski i wyprzedzał właściwe jej ruchy nasady, łącząc się z artykulacją poprzedzającej samogłoski. To pociągało z jednej strony wzdłużenie samogłoski, a z drugiej strony ubezdźwięcznienie spółgłoski²).

3. Czynnikiem trzecim, powodującym powstawanie długich samogłosek, była kontrakcja, czyli ściągnięcie dwóch samogłosek. Kontrakcja zjawia się jako żywy czynnik przemian dźwiękowych od epok najdawniejszych, ale oddziaływanie jej rozciąga się także na okresy późniejsze, już samodzielnego i historycznego rozwoju języka polskiego. Świadczą o tern czasowniki typu działam, dźwigam, działa, dźwiga, które w staropolskim występują jeszcze w postaci nieściągniętej w formach: działają, dźwigają, działaje, dźwigaje.

Samogłoski długie (pochylone), powstałe z kontrakcji, występują w różnych kategorjach gramatycznych. Należą tu między in nenii:

1) formy czasowników' typu działam, działa działają,

^l) Taki sani pogląd na opisane tutaj zjawisko wypowiadał w prywatnej rozmowie naukowej ze mną prof. W. Doroszewski. Co się tyczy zjawiska rozsuwania artykulacji, to por. takie wypadki, jak stpoi. zażrzy > nowopol. 'njrzy < ^mzairy• Inaczej tłumaczy to zjawisko Baudouin, ob. między in. jego 0 drevne po!'sk. jaz. str. 78—9.