IMGP0604

156 Część druga. Powstanie pisma

35. Piktograficzńą tabliczka sumeiyjska, koniec IV tysiąclecia pjLe.

przekształceniu w pismo w sposób niefonetyczny. Na skutek tego nie można już dzisiaj z całą pewnością odtworzyć fonetycznego odpowiednika znaków w okresie archaicznym. Ibksty dają się w najlepszym razie „zrozumieć, ale nie przeczytać”, jak stwierdzi! Falkenstein już w 1936 r.¹ Dlatego też do dzisiaj badacze muszą się uciekać do pomocy form czysto hipotetycznych wywiedzionych z późniejszego pisma klinowego.

Tego rodzaju oddzielenie treści słowa od jego brzmienia nam - osobom przyzwyczajonym do związanego z dźwiękiem pisma fonetycznego - na pierwszy rzut oka może się wydawać zagmatwane i trudne do wyobrażenia. Możemy sobie jednak ten system nieco przybliżyć, zastanawiając się choćby nad cyframi arabskimi, które także mają charakter ideograficzny. Na przykład cyfra „5” na połowie kuli ziemskiej jest zapisywana i rozumiana w identyczny sposób, jednak słownie zapisuje się ją po polsku jako „pięć”, po angielsku jako JBve”, po francusku jako „cinq” itd. i dopiero przy transkrypcji literowej otrzymuje ona jednoznaczne brzmienie, charakterystyczne dla poszczególnych języków. W podobny sposób również wczesne znaki pisma mezopotamskiego, utrwalające przeważnie znaczenie słowa, a nie jego brzmienie, mogły być czytane zupełnie odmiennie w wielu różnych językach. Jeszcze w rozwiniętym piśmie klinowym następnego tysiąclecia na całym Bliskim Wschodzie używano na przyktad w zapisie słowa „król” tego sa-

mego ideogramu, czytano go jednak po sumeryjsku jako lugal, po akadyjsku _jamł, po kasycku - nula, po hurycku - iwri, po hetycku haśsu, a po urar-tyjsku - ereli. Badacze dobtze wiedzą, jak należy odczytywać znaki z późniejszego okresu dzięki zapisom sylabicznym oraz zachowanym starożytnym słownikom, zawierającym spisy słów wraz z ich tłumaczeniami.

Ze względu na to, że w ideograficznym systemie pisma treść danego słowa jest oddzielona od jego brzmienia, do dzisiaj nie można jednoznacznie stwierdzić, jaki język kryje się za archaicznymi tekstami z południowej Mezopotamii, to znaczy, który lud stworzył i wykorzystywał tam najwcześniejsze pismo., Jeśli osoba odszyfrowująca nie może zrekonstruować brzmienia poszczególnych znaków, ich przynależność językowa pozostaje dla niej utajona”-stwierdził Falkenstein.^: Jednak przynajmniej od połowy III tysiącle-da pji.e. nosicielami wysoko rozwiniętej kultury południowej Mezopotamii i użytkownikami jej pisma byli Sumerowie, a ponieważ rozwój kulturowy ustępował bez załamań, większość badaczy skłonna jest im właśnie przypisywać także najwcześniejsze świadectwa pisma - dlatego są one określane również jako wczesnosumeryjskie lub protosumeryjskie. Jak już wspomnieliśmy, przyporządkowanie to nie jest jednak w pełni potwierdzone i dlatego w następnych akapitach najczęściej zastosujemy bardziej neutralne terminy: archaiczne” lub „protoklinowe”.

OD OBRAZKA DO ZNAKU KLINOWEGO

Pojęcie „protoklinowe” nie całkiem trafia w sedno sprawy, ponieważ pismo archaiczne stanowiło wprawdzie podstawę rozwoju pisma klinowego, lesz samo, przynajmniej na początku, było do niego zupełnie niepodobne.

Podczas fazy IV znaki jego nadal bowiem ryto bądź rysowano za pomocą ostrego rylca na wilgotnej powierzchni gliny (którą następnie suszono na słońcu, a tylko niekiedy wypalano), co sprawiało, że miały one wyraźnie obrazkowy, schematyczny wygląd. Jedynie znaki liczbowe, zgodnie ze starą, a udoskonaloną i zestandaryzowaną procedurą, odciskano w glinie za pomocą zaokrąglonego rylca jako okrągłe lub owalne wzory (ił. 36). Jednak jsżw fazie lU technikę tę zaczęto stosować także przy zapisywaniu wiaści-«ych znaków pisma. Odciskano je teraz za pomocą rylca o trójkątnym przeboju przykładanego do gliny pod kątem, tak że wydawały się bardziej stylizowane i stopniowo zaczęły zmieniać się w owe charakterystyczne układy podłużnych, klinowatych zagłębień, którym pismo to w swoim dalszym roz-woju zawdzięcza nazwę. Wraz z udoskonaleniami w technice pisania i uproszczeniami w zasobie znaków zmiana ta prowadziła stopniowo od pisma silcie obrazkowego do stylizowanego i prostego w użyciujLTfcchnika wykonywania znaków rozwijała się od rysowania do pisania, podóbme jaFsame

MSI ii