IMGP0616

180 Część druga. Powstanie pisma

Przykładem tych trudności może być imię tronowe zwycięskiego króla, które pojawia się na palecie trzy razy: obok samego kroczącego władcy i dalej po obydwu stronach palety, na samej górze, pomiędzy dwiema na wpół krowimi, na wpół ludzkimi głowami bogini nieba, Hathor, w prostokącie symbolizującym fasadę pałacu. Zapis imienia składa się z przedstawienia suma (staro-egipskie nar) oraz dłuta (staroegipskie mer) i dlatego odczytano je jako Nar-mer (il. 43). Kwestią sporną jest jednak, czy zastosowane tutaj znaki rzeczywiście zostały użyte całkowicie niezależnie od ich znaczenia ideograficznego jako wyłącznie dźwiękowe znaki rebusowe. Gdyby jednak ich wartość pojęciową uznano za decydującą, to brzmienie imienia króla odpowiadałoby określeniu „kłujący sum”. Późniejsze źródła historyczne nie ułatwiają rozstrzygnięcia tego problemu, ponieważ król Narmer nie figuruje na zachowanych staroegipskich listach władców, przez co jego tożsamość do dzisiaj nie została jednoznacznie wyjaśniona. Wcześniej identyfikowano go z legendarnym Menesem, który w źródłach starożytnych często jest nazywany budowniczym zjednoczonego państwa egipskiego i założycielem I dynastii. Dzisiaj uważa się go częściej za bezpośredniego poprzednika Menesa i ostatniego z predynastycznych królów, panujących już nad dużymi częściami Egiptu, których współczesna egiptologia określa mianem „dynastii 0” (il. 45).

Podobne trudności występują także przy odczytywaniu innych imion i tytułów zapisanych na palecie. Na przykład obok głowy zabijanego przez Nar-mera klęczącego przed nim wroga (prawdopodobnie wodza podbitego regionu) znajdują się znaki wyobrażające harpun oraz prostokąt ze stylizowanymi falami; czasami są one wyjaśniane ideograficznie jako „Nom Harpuna”, a niekiedy rozszyfrowywane również jako rebusowy zapis imienia (brzmiącego być może Uaszi).

ZNAKI PISMA FONETYCZNEGO I „OBRAZ OPISUJĄCY”

Kompozycja obrazkowa znajdująca się po prawej stronie nad sceną ujarzmienia, określana przez niektórych badaczy mianem „obrazu opisującego”, wyjaśnia, jak bardzo w tym czasie pismo było jeszcze związane z obrazem bądź zapisem ideograficznym. Przedstawia ona owalny, tutaj dodatkowo zaopatrzony w głowę, znak hieroglificzny oznaczający kraj, z którego wyrastają łodygi papirusu - rośliny symbolizującej Dolny Egipt (il. 42). Nad nimi widzimy boga Horusa wyobrażonego pod postacią sokoła - uosobienie króla - który trzyma w szponach na postronku przywiązanym do głowy znak „kraj papirusu”. Brytyjski egiptolog Alan H. Gard i ner w 1927 roku wyjaśnił tę scenę jako obrazkową formę utrwalenia całego zdania i „przetłumaczył” ją w następujący sposób: „Bóg-sokół Horus przyprowadza [królowi] jeńców z kraju papirusu [z Delty]”.¹

Pomimo włączenia do kompozycji domniemanego znaku pisma (to jest hieroglifu oznaczającego kraj) kompozycja jest jeszcze podporządkowana wyłącznie symbolicznej, całościowej zasadzie przedstawiania zapisu idei, a nie syn taktycznej regule podziału pisma (por. s. 132). Ostatnio zaproponowano inne odczytanie tej strony palety: „Bóg Horus przywiódł królowi Narmerowi jako łup dolnoegipski, obcy kraj; król pobił Nom Harpuna i jego miasta”.²

Przy czym, jak w 1950 roku zauważył Siegfried Schott, Jedynie słowa «Nar-mer» i «Nom Harpuna» należy uznać za zapisane hieroglifami [pomijając znak oznaczający kraj]. Reszta zdania została zilustrowana.”³ Zapewne w owym czasie, na pośrednim etapie rozwoju pisma, nie było jeszcze możliwe wyrażanie związków przyczynowo-skutkowych i zdaniowych w inny sposób.

Przykład dostojnika, który w scenie pochodu triumfalnego na drugiej stronie palety idzie przed królem, dowodzi, że obok zlepków obrazu i pisma sprawiających wrażenie zapisu idei, pojawiających się też na późniejszych zabytkach egipskich, już na Palecie Narmera występują także zapisy wyłącznie fonetyczne. Znaki hieroglificzne liny i bochenka chleba nad jego głową tłumaczone ideograficznie nie miałyby sensu. Zastosowano je tutaj ze względu na ich brzmienie: w dwuczęściowym zapisie rebusowym wyrażają one tytuł dostojnika (czati, czyli wezyr)¹ i tym samym są już prawdziwymi fonogramami. Podobnie wpisany w prostokąt piktogram przedstawiający pławik (o wartości fonetycznej dżeba) w lewej części sceny należy oczywiście rozumieć jako rebusowy zapis podobnie brzmiącego słowa dżebat (na przykład zakrystia lub garderoba), przy czym prostokąt prawdopodobnie markuje zarys budowli.

Porównywalne równoczesne występowanie archaicznej symboliki obrazu i już dość dobrze rozwiniętego zapisu hieroglificznego spotyka się także na innych wspomnianych zabytkach z egipskiego okresu predynastycznego. Na głowicy maczugi z Hierakonpolis król, oznaczony wizerunkiem skorpiona jako Skorpion lub sereą - prawdopodobnie jeden z poprzedników Narmera -został przedstawiony w trakcie jakiegoś rolniczego obrzędu lub uroczystego otwarcia kanału. Do jego imienia dopisano przy tym jako znak króla rozetę (taką samą, jaka znajduje się także na Palecie Narmera); w tym wypadku określa ona idącego za królem szafarza sandałów jako sługę króla. Zapewne również z czasów Skorpiona pochodzi, zachowana niestety tylko fragmentarycznie, Paleta miast. Na palecie tej mury siedmiu ufortyfikowa-

Ponieważ pełny tytuł wezyra (tajd zab czad) jest poświadczony dopiero w okresie III dynastii, niektórzy badacze interpretują znaki cz i / nad dostojnikiem idącym przed Narmerem jako słowo czet oznaczające potomka. Nie można natomiast wykluczyć, że źródłosłów czad ma związek ze wspomnianym czet, ponieważ wezyr byt symbolicznym potomkiem, następcą króla (przyp. dum.).