IMGP0650

240 Część druga. Powstanie pisma

n»i§:f

f u )>    2 r k g w

Hiil

h n i j p ae R s

tMPfo®

t b e    ml rg d O

66. Futhark, 24-znakowy alfabet runiczny

W przeciwieństwie do niektórych obyczajów mistycznych kult run wcale nie jest fenomenem współczesnym, lecz był rozpowszechniony nawet w starożytności. Już wśród samych Germanów kanciaste litery, których nazwa wywodzi się ze staronordyckiego słowa run (tajemnica), uchodziły za dar przekazany im przez boga Odyna, miały więc nieziemskie pochodzenie. Na przykład na kamieniu z inskrypcją z VI w. n.e. można przeczytać: „maluję runę, runę pochodzącą od sił boskich”.¹²

W rzeczywistości otoczone tajemnicą znaki mogły powstać na przełomie er lub krótko potem pod wpływem alfabetu italskiego, z którym Germanowie wciąż się stykali podczas swoich wędrówek, a także na terenach graniczących z imperium rzymskim. Do dzisiaj ostatecznie nie wyjaśniono, czy wzorem ich był alfabet łaciński, etruski czy może jeszcze inny. Nie bez znaczenia jest w tej sytuacji fakt, że twórcy pisma runicznego posłużyli się południowym wzorcem jedynie w sposób bardzo ogólny, jako inspiracją, natomiast tworząc system znaków, postępowali bardzo samodzielnie - jedynie nieliczne runy wykazują bezpośrednie podobieństwo do liter łacińskich lub etruskich, większość z nich najwyraźniej została ukształtowana całkiem niezależnie (il. 66). Również poświadczona na wielu pomnikach kolejność znaków, w żadnym razie nie została oparta na zwyczajowej a, b, c, lecz rozpoczyna się od liter /, u, th, a, r oraz k, charakterystyczny ciąg run zwie się więc futhark.

Starszy futhark obejmował 24 znaki i w I—VIII w. był w użyciu na całym północnoniemiecko-skandynawskim obszarze ojczystym Germanów, jak też na południowo-wschodnich szlakach wędrówek Gotów i innych grup. Zachował się on jedynie w około 250 inskrypcjach na kamieniu, metalu lub ro-

Rozdział 12. Na końcu alfabet

67. Kamień nagrobny z Haithabu z inskrypcją runiczną, X w.

gu, czego powodem jest być może nie tylko asymetria występowania znalezisk archeologicznych (por. s. 228). Wyraźnie linearna, kanciasta forma run wskazuje raczej na to, że zostały one wymyślone głównie jako pismo pomnikowe, przeznaczone do rycia w twardych materiałach, a nie do łatwego zapisywania jako pismo codzienne. Odpowiada temu także charakter inskrypcji: dłuższe teksty pojawiają się bardzo rzadko, przeważnie jako zapis imienia lub krótkie graffiti na przedmiotach osobistych, jak biżuteria, amulety czy broń lub też hołd dla uczczenia pamięci na kamieniach pomnikowych 167).

Część tych liczących często zaledwie kilka słów świadectw pisanych zawiera magiczne formuły i czarodziejskie zaklęcia mające zapewnić boską pomoc albo bronić przed nieszczęściem lub naruszeniem grobu i chociaż teksty magiczne wcale nie stanowią większości, jak przez długi czas zakładano, wskazują one jednak bardzo ważną sferę starogermańskiego stosowania run. Rzymski historyk Thcyt w swoim dziele Germania (rozdz. 10), które ukazało się w 98 r. n.e., opowiada ponadto o przepowiadaniu losu za pomocą drewnianych pałeczek, na których zostały wyryte znaki | nie mamy pewności jednak, czy chodzi o prawdziwe runy.