Zdjęcie4020

296 Rozdział 11. Dyslckłja a komunikacja językowi

język i pismo stają się stopniowo przedmiotami do manipulacji i licznych eksperymentów. a zatem rozwój intelektualny jest podstawą rozwinięcia się świadomości językowej.

7łzy kolejne komponenty mają charakter specyficzny 1 w najwyższym stopniu determinują osiągnięcia w czytaniu i pisaniu.

Rozwój mowy i języka, czyli tzw. podstawowe umiejętności językowe, odnoszą się przede wszystkim do przyswojenia systemu językowego we wszystkich jego aspektach. Oznacza to opanowanie symboli i reguł językowych, a wyraża się w sprawnościach fonologicznych, mórfologićzno--składniowych, semantycznych i pragmatycznych.

Nabywanie tych umiejętności ma charakter naturalny, odbywa się bez ukierunkowanego nauczania, jednak warto zwrócić uwagę na wcześni stymulację tych sprawności, zwłaszcza u dzieci z grupy ryzyka dysleksjL Opanowanie systemu językowego jest fundamentalne, w czytaniu i pisaniu bowiem wykorzystuje się język jako podstawę komunikacji, a ścisłość i precyzja językowa są wymagane w o wiele wyższym stopniu niż w mowie (por. Krasowicz-Kupis 2001).

Podstawowe umiejętności językowe fonołogiczne odnoszą się tło posługiwania się fonemami, sylabami i cząstkami śródsylabowymj (np. rymy i alłteracjc). Obejmują one słuch fonematyczny, analizę i syntezę sylab, rozpoznawanie rymów; dostrzeganie podobieństw między słowami; analizę i syntezę głosek itp.

Podstawowe umiejętności językowe morfolog!czno-składniowc obejmują budowę i odmianę wyrazów; budowę i stosowanie zdań - na przykład ocenę poprawności zdań, kończenie zdań.

Podstawowe umiejętności językowe semantyczne i pragmatyczne dotyczą trafności komunikacyjnej oraz wykorzystywania mowy i języka do różnych celów praktycznych, jednak na tym poziomie bez udziału świadomej kontroli ze strony podmiotu, czyli dziecka u progu szkoły. Obejmują dobór słownictwa, adekwatne użycie słów, umiejętność konstruowania wypowiedzi różnego typu oraz rozumienie.

Świadomość językowa - komponent najważniejszy (Krasowicz--Kupis 1999,2004,2006)-oznacza uświadomienie sobie przez dziecko tanienia symboli językowych i reguł języka, w praktyce przejawiające się świadomym użyciem środków językowych, kontrolowaniem poprawności i wykonywaniem intencjonalnych operacji na języku, na przykład na wyrazach czy zdaniach.

Świadomość językowa dość wcześnie ujawnia się w grach i zabawach językowych dziecka, ale nie mają one jeszcze charakteru metajęzykowego.

Rzeczywiste wykonywanie świadomych operacji i pogłębionej analizy języka pojawia Się wraz z osiągnięciem opcracyjności myślenia, która umożliwia traktowanie języka jako przedmiotu (Krasowicz-Kupis 1999). Analogicznie do rodzajów podstawowych umiejętności językowych możemy wyróżnić świadomość językową fonologiczną, morfblogiczno-skladniową, semantyczną itp.

Rozwinięta świadomość językowa od 6. roku życia, a nawet wcześniej, wykazuje, że będzie się ona ujawniała w wykonywaniu zadań wymagających świadomej i pogłębionej analizy języka, czyli:

•    stów: oitolodio (wskazanie różnicy d-t),

•    analiza podobieństw: lort - kwiai - kort (wskazanie wyrazu, który się nie rymuje),

•    przestawianie i inne manipulacje na głoskach: rok + j - sok; mak + ryba = rak,

•    przekształcenia na zdaniach itp.

Pierwsze trzy z wymienionych przykładów odzwierciedlają świadomość językową fonologiczną, ostatni zaś morfologiczno-skladniową.

Badania polskie nad rozwojem umiejętności czytania wskazują, że właśnie umiejętności wykonywania zadań metajęzykowych najwyżej korelują z osiągnięciami w czytaniu w pierwszych dwóch łatach nauki (Krasowicz-Kupis 1999).

Świadomość pisma i jej znaczenie dla opanowania komunikacji pisemnej była rzadziej rozważana w literaturze, ale oczywista jest jej konieczność do efektywnego posługiwania się pismem. Oznacza zrozumienie funkcji pisma i odnosi się do jego zastosowań (Smith i Cowie 1991). Najczęściej wymieniane jej składniki, to: wiedza o funkcji pisma (przekazywanie informacji), wiedza o zasadach pisma (kierunek, segmentacja tekstu) i znajomość terminologii i pojęć metajęzykowych - np. litera, głoska, wyraz, kropka przecinek hd. (Krasowicz-Kupis 2004). Badania wykazują, że uczniowie z dysleksją charakteryzują się niższą świadomością pisma, nawet w starszych klasach szkoły podstawowej (Krasowicz-Kupis 2006).

11.5. Model prognostyczny dla czytania i świadomości fonologicznej u dzieci polskich - badania wtasne

Badania autorki nad rozwojem umiejętności czytania i jego uwarunkowań językowych były oparte na modelu badań podłużnych przedstawionym w rozdziale ósmym, a ich wyniki były już publikowane w szczegółach (Kraso-