klstidwa078

150 l. MOSZYŃSKI: KULTUBA LUDOWA iVlAN

choć u włościan mniej popularną jest nazwa kwettni.¹, nawiązująca do kwiatów wiosennych, ukazujących się, od marca począwszy², coraz liczniej. Podobne terminy mają też Niemcy, Holendrzy i t. d. (ob. § 114), a z drugiej strony i Łotysze (łot. zeedi-maness — '6. miesiąc’; zeeds 'kwiat’). — Ze starych nazw słowiańskich możnaby tu poza tern wymienić parę, urobionych od sł. such^ ‘suchy’ a Oznaczających 3. miesiąc, oraz miano izok^³, wywodzone przez etymologów od nazwy szarańczy tegoż brzmienia.

112. Obserwując odmiany znaczenia poszczególnych nazw miesięcznych, dostrzegamy z łatwością, iż pewna ich część została spowodowana przez różnice klimatyczne, dzielące Słowiańszczyznę.południową od północnej. Wyjąwszy rzadkie na północy (i zapewne z południa przybyłe) miano student (czy studfcńt) oraz dziwnie rozbieżne co do znaczenia: grudtńi., znam dotychczas jeden tylko wypadek, kiedy ta sama nazwa zdecydowanie oznacza na południu odmienne niż na północy miesiące iv niezgodzie z różnicami klimatycz-nemi⁴; natomiast znam kilka, gdzie to ma miejsce w zgodzie z niemi. Tak więc travLńŁ jest to na północy 6. albo 5. miesiąc, zaś na południu 5. lub 4.⁵ (choć i na południu trawy w 4. miesiącu nieraz zawodzą, skąd jego nazwa bułg. liźitróy, l-Lżi-treva⁶); cirvBńb dla północnych Słowian określa 7. lub 6. miesiąc, dla południowych — 6. lub 5.; lipLńL dla północnych 7., dla południowych — 6.; wreszcie s&rpBńt dla pierwszych 8., dla drugich 7. Uderza, iż to przesunięcie znaczeniowe, zachodzące między północą a południem Słowiańszczyzny, dotyczy szeregu, złożonego z trzech nazw, sąsiadujących ze sobą w porządku kolejności, oraz z czwartej (travŁń&), która również bądź z tamtemi sąsiaduje, bądź też jest od nich oddzielona tylko jedną nazwą (kv&tł>ńł.). Najprawdopodobniej więc zmiarry pierwotnego znaczenia nazw zaszły tu w obrębie szeregu płd.-słowiańskiego (czy też może płn.-słowiańskiego: ob. niżej § 113, gdzie wzmianka o ewentualnych wędrówkach nazw) nie oddzielnie dla każdej nazwy, lecz w takiej lub innej łączności.

Opierając się na wielu różnorodnych wskazówkach, poczęści uwzględnionych w powyższym przeglądzie (§§ 108 i n.), poczęści jednak tak drobnych lub wymagających na tyle szczegółowych roztrząsać, że je tu muszę dla braku miejsca pominąć, - możnaby zrekonstruować dawny porządek poznanych przez nas nazw miesięcznych w sposób następujący. Początek roku (ob. § 126) otwierał najprawdopodobniej księżyc berztĆL, przypadający . gdzieś w okresie 3.-4. miesiąca dzisiejszego kalendarza i nawiązujący do ruszenia soków w brzozach; za nim szły w niedającej się bliżej ustalić kolejności kvetLiiL i travfcńt, odpowiadające dzisiejszym 4.—6. miesiącom; po nich z pewnością następował ćtrvńL, od bardzo dawna może na pewnych obszarach Słowiańszczyzny zwany „iz okiem", za nim 1 i p b ń &, a dalej s b r p ń b czyli z a r e v oraz v e r s b ń b czyli r u j b ń b. Czy nazwy pazderniki. i listopada od początku swego istnienia oznaczały dwa kolejne księżyce, czy też pierwotnie stanowiły podobną parę obocznych terminów jak yersBńB i rujBĆB, trudno jest bez szczegółowych studjów powiedzieć. To samo dotyczy wzajemnego stosunku nazw grudBĆB oraz studBĆB. Kończyły zaś rok pro-s i n b c b i s e ć b ń b.

Gdybyśmy odrzucili i pazderniki. i studBńB jako ewentualnie równoznaczne z nazwami listopada, i grudBńB, to otrzymalibyśmy 12 różnoznacznych nazw miesięcznych; o ile byśmy jednak odrzucili tylko jeden z nich, pozostałoby oczywiście 13 takich nazw.

Naturalnie powyższa rekonstrukcja, jako poniekąd idealna, w najlepszym wypadku obowiązuje tylko dla jakichś bliżej nieznanych części dawnej Słowiańszczyzny, a bynajmniej nie dla całej. Obok nazw, które ocalały w ustach ludu i w pomnikach pisanych, mogły istnieć i z pewnością istniały jeszcze inne mniej lub więcej lokalne, których nasza rekonstrukcja nie uwzględnia.

113. Kto zna wczesnohistoryczną kulturę materjalną Słowian, od-łsanianą nam coraz lepiej m. i. i przez wykopaliska, a wie, jak jednostajną była ona pod wielu względami na bardzo rozległych obszarach (mimo różnic w budownictwie i t. p.), ten nie uchyli się od przypuszczenia, że poniekąd i kultura duchowa dawała obraz podobny. Tuż przed dobą rozejścia się żyli zapewne Słowianie w ciągu pewnego okresu w naprawdę ścisłej „wspólnocie“ i ta ostatnia właśnie— wobec zwłaszcza bliskości językowej — spowodowała dość daleko idące ujednostajnienie kultury. Być więc może i wspólność nazw dla miesięcy tu właśnie odnieść należy, tern bardziej, że formalne ich wyrównanie (prawie całkiem konsekwentne zastosowanie sufiksu -Bn^-) nie zdaje się sięgać zbyt zamierzchłych czasów.

Ąle oczywiście żadną miarą niewolno jest przeoczać i kulturalnego kontaktu, jaki istniał między ludami słowiańskiemi już po okresie wędrówek i po usadowieniu się ich na nowych siedzibach. Czy

W języku bułg. — 4. albo 5. m.; w serb.-chorw. — j. w.; w słoweń. — 5. ni.; w czes. — j. w.; w słowac. — j. w.; w poi. — 4. m.; w młrs. — j. w.; w st.-wkrs. — 4. albo 5. m.

U nas, względnie na Małorusi podolskiej i kijowskiej, kwitną w 3. miesiącu, o ile wiosna nie jest zbyt spóźniona, rzucające się w oczy zioła: Hepatica nobilis, Oagea sp., Scilla bifolia, Adonis vernalis, Anemone nemorosa, Pulsatilla patens etc.

St.-wkrs. izok^ (^=cerk.-sł. izok^.); serb. izok — '6. m’; st.-pol. zok —Hs.⁵.

Mianowicie listopadem zwą płd. Słowianie 10. albo 11. miesiąc, podczas gdy północni — tylko 11. — Co do innych niezgodności w tym rodzaju, to pewne wahania nie wykraczają poza granice, jakich przykład można znaleźć wyżej w odn. 1. Ob. jeszcze jednak, gdzie mowa o znaczeniach czes. v fes en.

* A nawet i 3., ale to tylko jako „mały trawień" w przeciwstawieniu do „wielkiego trawnia", t. j. do 4-ego miesiąca.

* Porówn. nasze polskie łżykwiat i kaszub, łżekyjat '4. miesiąc’.