klstidwa190

368 K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDÓW, rVTAN

choć skądinąd wcale istotna, jest jednak przy szczegółowem rozpoznawaniu ich typów i odmian niemal zupełnie obojętna.

292. Zgodnie z powiedzianem na początku ostatniego ustępu paragrafu 291, do pierwszej grupy wróżb zaliczymy te, co są bezpośrednio dyktowane wróżącemu przez jego podświadomość; druga grupa obejmie wróżby, pośrednio w znacznym stopniu zależne lub mogące zależeć od podświadomej interwencji wróżącego; trzecia — wróżby, w małym stopniu zależne lub mogące zależeć od takiejż interwencji ; czwarta — wróżby, w zasadzie zupełnie od wspomnianej interwencji niezawisłe.

Śród wróżb, bezpośrednio dyktowanych wróżącemu przez jego podświadomość, wyróżnićby trzeba dalej trzy zasadnicze podgrupy. Do pierwszej z nich należeć będą nieokreślone, mętne przeczucia; do drugiej — t. z w. jasnowidzenie (fałszywe¹ oraz — ewentualnie — rzeczywiste²); do trzeciej — paranormalne przejmowanie obcych treści psychicznych (telepatja w ścisłem znaczeniu słowa i t. p.). — Objaśniać, co są przeczucia, niema potrzeby: każdy zna je dobrze, jeśli nie z własnego doświadczenia, to z doznań osób bliskich. Również o telepatji i t. p., jako o zjawiskach, o których wiele się naogół słyszy i czyta, nic tu bliżej mówić nie będziemy. Co do jasnowidzenia wreszcie, to polegać ma ono na paranormalnem osiąganiu wiedzy o objektywnych, konkretnych sytuacjach zewnętrznego świata (t. zn. nie o wewnętrznych duchowych treściach innych osobników, jak w podgrupie trzeciej). Paranormalne zdobywanie takiej wiedzy dotyczyć może: 1) sytuacyj współczesnych samemu jej zdobywaniu (np. wieszczący widzi „oczyma duszy" to, co się dzieje w danej chwili, ale czego widzieć w sposób normalny nie może), 2) sytuacyj, które się dokonały, ale pozostały zakryte, 3) sytuacyj, co mają zajść w przyszłości. Ostatni wypadek jest z wielu względów najważniejszy, i źródła etnograficzne, o ile wogóle mówią o jasnowidzeniu, zwykle tylko ten właśnie wypadek uwzględniają (ob. §§ 280, 282, 294).

Śród wróżb, pośrednio w znacznym stopniu zależnych lub mogących zależeć od podświadomej interwencji wróżącego, wyróżnimy również trzy podgrupy zasadnicze, a mianowicie wróżby, co zachodzą dzięki: 1) snom (§§ 295—296), 2) niektórym doznaniom czuciowym (§§ 297—299) oraz 3) niektórym ruchom mimowolnym, powodującym bądź drgnięcia przedmiotów trzymanych w ręku, bądź takie albo inne rozmieszczenie przedmiotów rękoma układanych (§§ 301—303). Także i grupę wróżb, w małym stopniu zależnych lub mogących zależeć od podświadomej interwencji osoby wróżącej, rozbijemy na trzy podgrupy, obejmując nią praktyki wykonywane: 1) przy pomocy przedmiotów rzucanych na ziemię (§ 304), 2) przy pomocy przedmiotów wybieranych naoślep (§§ 305—308) i 3) przy pomocy odlewów³(§ 309). Wreszcie ostatnia grupa, nacechowana zupełną w zasadzie niezależnością od podświadomej interwencji wróża, zawrze w naszym, nie wyczerpującym zresztą przedmiotu przeglądzie wróżby: 1) z ciał niebieskich (§ 310), 2) z ognia (j. w.), 3) z ruchu przedmiotów rzuconych do wody (§§ 311—315), 4) z położenia i innych właściwości przedmiotów codziennego użytku (§ 316), 5) z roślin (§§ 317—318), 6) z wnętrzności zabitych zwierząt (§ 319—321), 7) z zachowania się etc. żywych zwierząt (§§ 322—326), 8) ze śladów (§ 327), 9) z cieni (j. w.), 10) z odpowiedzi małych dzieci, nie rozumiejących pytania, oraz z odpowiedzi ludzi obłąkanych, idjotów i t. p. (§§ 148, 327), 11) z napotkanego zwierzęcia lub człowieka (328), 12) z podsłuchanych wyrazów i zdań etc. (j. w.).

Podział powyższy obowiązywać nas będzie w dalszym ciągu tylko o tyle, że materjał faktyczny przedstawimy poniżej w porządku, przez ów podział narzuconym.

293. Przy interpretacji wróżb bardzo często znajdują wyraz: kojarzenie się rzeczy podobnych lub przeciwstawnych (np. sen o płótnie, rozłożonem na murawie, wróży drogę t. j. podróż; sen o łzach zapowiada radość), t. zw. symbolika barw (np. czarność wróży niepomyślnie, a zaś białość — przeciwnie), symbolika kierunku (np. prawa strona z reguły uchodzi za dobrą, lewa za złą), symbolika pory dnia, miesiąca i t. p. (np. dane omen może mieć inną wróżebną wartość, jeśli zaszło w godzinach porannych, zaś inną, jeżeli — w południowych), symbolika liczb (zwłaszcza ich parzystość lub nieparzystość).

Zapoznając się szczegółowo z etnograficznym materjałem w zakresie wróżbiarstwa, nie możemy nie zwrócić uwagi na dwa zajmujące, choć drobne fakty: dużą rolę wróżebną szmerów, dźwięków i t. p. (§§ 283, 300, 322 i n., 328) z jednej, oraz — całkiem bez związku z po-przedniem — ogromną rolę wody z drugiej strony. Pierwszy z tych faktów tłumaczyć się zdaje łatwo przedewszystkiem niezwykłą wrażliwością duszy ludzkiej na dźwięki (porówn. choćby § 54), drugi na-

Fałszywe jasnowidzenie przejawia się zwykle nazewnątrz t. zw. mową automatyczną, nie posiadającą w danym wypadku żadnej rzeczywistej wartości wróżebnej.

* Istnienie rzeczywistego jasnowidzenia, wyrażającego się często również mową automatyczną, jest kwestją sporną. Jedni badacze nie uznają go; inni tak iub inaczej przyjmują; jeszcze inni zajmują stanowisko wyczekujące. Od siebie mogę tyle tylko podnieść, że wobec dzisiejszego stanu wiedzy bezwzględne i zupełne odrzucanie a limine ewentualnego zjawiska, o jakie chodzi, byłoby niedorzecznością. (Etnologom, którzy chcieliby bliżej zorjentować się w poruszonych tu i pokrewnych zagadnieniach, polecam nieco stronną, ale ostrożną, krytyczną, gruntowną i bardzo treściwą pracę H. Driescha, profesora filozofji w uniwersytecie w Lipsku: „Parapsychologie", r. 1982, stronic 149).

Co do odlewów, to wprawdzie ich kształty nie są zależne (lub są bardzo mało zależne) od wróżbity; natomiast w wielkim stopniu zawisłą jest od niego interpretacja owych kształtów.