klszesz450

1494 l. MOSZYŃSKI: KULTURA. i.UI

w trakcie rąbania i dzięki niemu bohater raz jeszcze się odradza (w postaci syna swej byłej żony), by po latach ukarać zdrajczynię K

Ten jeden przykład doskonale nam ilustruje, czym jest baśń słowiańska, owa „baśń-wędrownica, kurzem zasuta dróg“, jak ją pięknie nazwał Żeromski, myśląc zresztą zapewne nie tylko o Słowianach. Bowiem istotnie w podobny właśnie lub bardzo zbliżony sposób ogromna większość słowiańskich baśni wiąże się na wszystkie strony z baśniami albo bajecznymi mitami germańskimi czy, dajmy na to, starogreckimi, z arabskimi czy perskimi lub też z nowo- czy staro-indyjskimi; przy czym oprócz fragmentów i oddzielnych wątków powtarzają się nieraz całe utwory. Więc, powiedzmy dla przykładu* opowiadana po wsiach słowiańskich (i oczywiście nie tylko słowiańskich) baśń o bohaterze, uwalniającym królewnę od śmierci przez zabicie sraoka-potwora, któremu nieszczęsna ofiara została oddana na pożarcie, powtarza się w starogreckim micie o Perseuszui Andromedzie; temat rozwiązywania trudnych zagadek, połączonego ż karą śmierci w razie nieodgadnięcia, rozpoznajemy w micie o Edypie itd., itd.

Z powyższego jednak, rzecz jasna, nie wynika, aby wszystkie bez wyjątku baśnie Słowian, względnie wszystkie ich baśniowe tematy musiały znaleźć odpowiedniki w pozasłowiańskich krajach. Że tak wcale niekoniecznie być musi, przemawia za tym znana nam już książka N. Andreeva. Po uwzględnieniu 2136 odmianek baśni, zebranych w najobszerniejszych publikacjach baśni rosyjskich, ułożył on je w system według sposobu Aarnego. Okazało się, że system jego objął 613 typów, z których tylko 317 powtarza się w Europie zachodniej, zaś 296, a więc blisko tyleż, na Zachodzie zupełnie nie jest znane! Bardzo pouczająca okazała się też głębsza analiza różnic między baśniowym repertuarem Europy zachodniej a Rosji, umożliwiona dzięki książce Andreeva. Stwierdzić więc, powiedzmy, można, że szczególnie mało rozpowszechnione są na Wielkorusi w porównaniu z Europą zachodnią baśnie o głupim czarcie (jest ich tam wszystkiego 45 odmian; brak zaś 71 odmian spośród znanych na Zachodzie). Nadzwyczajnie za to obficie występują baśnie-anegdoty i baśnie-nowele. Śród pierwszych na ogólną liczbę 297 mamy na Wielkorusi aż 197 nieznanych w Europie zachodniej; śród drugich na 74 jest takich, obcych Zachodowi 43. Krótko mówiąc baśnie-nowele i zwłaszcza baśnie-anegdoty cieszą się, jak widać, ogromnym wzięciem u Wielkorusów².

Nie tylko zresztą Wielkoruś, wzięta jako całość, różni się pod względem swego baśniowego repertuaru od Europy zachodniej, ale — jak niedawno wskazał O. Nikiforov^{1 2 3} — różne kraje wielkoruskie rozporządzają mniej lub więcej odmiennym doborem typów baśni. Wolno przypuszczać, że podobnie ma się rzecz także w innych krajach słowiańskich.

Oczywiście jeśli by chodziło o stwierdzenie, ile rodzimego dorobku znajduje się w baśniach Słowian, należałoby w podobny sposób jak wyżej zestawić porównawczo nie tylko materiał wielkoruski z zachodnioeuropejskim, lecz ogólnosłowiański z pozasłowiańskim z całej Europy, Azji i północnej Afryki. Na razie możemy tyle jedynie powiedzieć, że Słowianie zachodni włącznie ze Słowakami⁴ na ogół nie odbiegają pod względem swego baśniowego repertuaru od Europy zachodniej; natomiast między tą ostatnią a słowiańskim Wschodem istnieją mniej lub więcej znaczne różnice⁵.

927. Śród rozmaitych rodzajów pracy badawczej nad baśniami jednym ze szczególnie wdzięcznych są dociekania nad wątkami, co w jednych krajach występują jako baśniowe, zaś w innych jako wierzeniowe lub żywe w magicznych i innych praktykach. Każdy na przykład z nas pamięta zapewne z lat dziecinnych baśń, wedle której matka króla, znajdującego się na wojnie, podrzuca synowej, leżącej w połogu, szczenię na miejsce dziecka; ale z pewnością nie każdy wie, że wkładanie szczenięcia do kolebki noworodka, zaś ukrywanie dziecka, jest to magiczna praktyka, żyjąca do dziś dnia u niektórych ludów Azji⁶. Wszyscy również znamy pospolitą opowieść o królewiczu, co po rdzy na nożu brata, zaciętym w drzewo w chwili pożegnania, poznaje, że owego brata spotkało nieszczęście; ale wątpię, by kto z czytelników wiedział, iż jeszcze obecnie, jeśli komu z Po-leszuków zagubi się w lesie wieczorem bydlę odłączone od stada, tedy wbija w drzewo nóż; gdy zaś nazajutrz wyciągnie go i dostrzeże rdzę na ostrzu, tedy wie, iż bydlę zginęło. W zupełnie podobny sposób pospolity w baśniach europejskich motyw trzech wróżek, zjawiających się po urodzinach bohaterki czy bohatera powieści i wyznaczających mu dolę, odpowiada jak najściślej wierzeniu w rodzanice, przechowanemu do ostatnich lat u Słowian bałkańskich; jak wiadomo, na Bałkanach wspomniane istoty mityczne mają poważne znaczenie nawet w obrzędzie i lud do ostatnich czasów składał im ofiary (ob. § 571).

■ Równie ciekawie zazębia się baśń z wierzeniem w motywie dziewic-łabędzi. Łabędziom przypisuje się powszechnie w bardziej zapadłych krajach północnej Eurazji i, zdaje się, niektórych innych lądów (mianowicie północnej Ameryki) menstruowanie; stąd — zbliżenie tych ptaków do dziewic (§ 463). W baśniach słowiańskich i innych europejskich słyszymy m. i. o dziewicach-łabędziacli, co kąpiąc się odkładają skrzydła lub koszule na brzegu wody, i o młodzieńcu, który

¹ Bolte-Polivka 1. c. t. 4, r. 1930, s. 95 sq.

* Cf. B. Sokołov 1. c. s. 13 sq.

Etnosrrafićnyi Visnvk t. 8. r. 1929. s. 57 sa.

Co do Słowaków ob. J. Polivka, Les contes populaires słovaques, Institut International d’Anthropologie. II^e Session. Prague (1924), r. 1926, s. 580.

Zaznaczają się one już u Rusinów karpackich (ib. 580).

Cf. co do jej znaczenia wvżej s. 276 S 213.