klszesz472

1538 i. MOSZYŃSKI: KULTCRA A’A SŁOWIAN

„iii ko drugi govori na glas: Obrene! a u sebi nadostavi: obreni se! — biva povrati se, ozdravi“\ Wszystka pierwotna, głęboka, „magiczna" treść i wszystek walor poznanych już przez nas wyżej imion życzeniowych odsłania się przed nami w całej pełni w świetle tego naiwnego zwyczaju.

950. Oczywiście między przezwami słowiańskimi dużo jest szyderczych; i—rzecz szczególna! —stosunkowo bardzo często wytykają one przezwanym osobom żywienie się takim czy innym pokarmem (porówn. tu choćby rus. Yołojćd, Bobojed, Sałojed oraz wiele innych i ob. nieco niżej, gdzie w § 953 będzie mowa o odpowiednich nazwach grup etnicznych). Liczne są imiona i przezwiska, wskazujące na etniczną przynależność danego osobnika. Tu więc przytoczyć by można, powiedzmy z Rusi, takie przykłady, jak Ljach*^{1 2} (r. 1444—1672), Cech (r. 1563), Rusin** (r. 1390-1614), Serbin (r. 1598-1685), Orek i Grećin (r. 1185—1688), Ugrin (r. 1565), Sakulja (r. 1629)³, Vołoch* (r. 1500—1610), Nómcin (r. 1495— 1539)⁴, Litvin (r, 1466-1654), Goljadko⁵ (r. 1651), Ćudin** (r. 1068—1642), Koreła(r. 1539—1682), I goła⁶ (r. 1500), Ćeremisin (r. 1461 — 1557), Meśćerin (r. 1410—1657), Mordyin i Mordva (r. 1491—1631), Ćuvaś (r. 1552), Tatarin* (r. 1495—1690), Turcin r. 1565—1654), Kumaniu (r. 1654), Potovec (r. 1586- 1659), Be-ren dej⁷ (r. 1500), Chazar (r. 1675), Cer kas (r. 1509—1659)⁸.

Ciekawe, jak dobitnie odzwierciedlają się czasem w osobowych imionach i przezwiskach etnicznego pochodzenia dzieje danego kraju. Czyż nie charakterystyczne jest na przykład dla Słowiańszczyzny wschodniej, wziętej jako całość, owo tak wczesne zjawianie się przezwy Greóin (Ni koła Grećin biskup z Rostowa w r. 1185, Sava alias Grećin duchowny z Nowgorodu w r. 1225), a dalej — wczesne i obfite występowanie przezwiska ćudin (Tin zachodni wzgl. północny’) oraz częste powtarzanie się przezw czy imion Koreła, Ljach, Yołoch i Tatarin? Cała historia etniczna Rusi mieści się w tym wielomów-nym zestawieniu, niby w silnym obrazowym skrócie; boć dużego co prawda dla Rusi, ale bynajmniej nie olbrzymiego znaczenia Waręgów (rus. Varjag), nieobecnych na'liście nazwisk, nie należy wzorem uczonych i pseudouczonych niemieckich przesadzać⁹.

Na różnorodność elementów etnicznych w danym kraju wskazują również takie obcojęzyczne imiona czy przezwiska, jak np. na Rusi: Kaługir (sługa na zamku w Kaniowie w r. 1552; cf. bułg. kaluger, grec. Ka\óy€poq 'mnich, mnich wędrowny, żebrak’), Kaca! (mieszczanin na południowo-zachodniej Rusi w r. 1674; cf. rum. cataon, ca|aun 'Grek, szuler’), Kara ban (chłop i szlachcic w w. XVII na zachodniej Rusi; cf. rum. carabanń 'noga’ i porówn. nazwisko ruskie Noga) etc., etc.

951. Obok imion i przezwisk osobowych należałoby tu uwzględnić, choćby w formie krótkiej uwagi, zawołania czy imiona własne stosowane do zwierząt domowych, jak zwłaszcza do krów oraz wołów, a poza tym też do koni i do innych stworzeń, np. do bara-nów czy capów-przodowników stada, w ogóle do owiec etc. Już wyże] w § 457 na str. 565 podniosłem ciekawy zwyczaj terskich Wielko-rusów-Kozaków obdarzania zwierząt domowych imionami ludzkimi: Filka (zdrobn. od Filip), Vańka (dosłow. Janek, zdrobn. od Ivan), Łuska (Łukerja), Maska (Mar i ja), Miska (Michaił) itp. Nie byłby to jednak u Słowian nawyk lokalny, o ile — w co wąt-

Haliczu, r. 1401; cf. też

1

   ZbNŹO t. 26, r. 1928, s. 156 („albo kto inny mówi głośno: Obrene! a 'do siebie dodaje: obreni se! — tj. odwróć się, ozdrowiej"; serb.-chorw. obrnuti 'odwrócić, obrócić⁵).

2

   Znakiem * określam częste, a znakiem ** bardzo częste występowania danego przezwiska wzgl. imienia w spisie Tupikova, z którego wybrałem przykłady powyższe.

⁸ O tej nazwie pisał parokrotnie A. Sobolevskij (Archiv f. slav. Philologie t. 32, s. 626 sq.); Symbolae grammaticae in honorem Ioannis Rozwadowski t. 3, r. 1927, s. 315), ale etniczny charakter tego tu przykładu nie jest moim zdaniem pewny (cf. też poi. Sekuła; Prace filolog, t. 8, r. 1916, s. 13).

⁴ Tupikov wymienia 7 osób tego przezwiska, wyłącznie chłopów. Możliwe, że niektóre z nich urobiono bezpośrednio od wyrazu neirn.; takiegoż pochodzenia wydaje się być imię własne Nem ecu podane przez tegoż autora raz jeden pod r. 1467 z Rusi płd-zachodniej („My panove Cecenevisky i: pan Vasko Cece-neviskij, a pan NSrnecu, a pan Ignat").

3

   Miano bardzo dwuznaczne, raczej nie etniczne: cf. wkrus. goljada, go-ljadka, to samo co gol' tj. 'hołota⁵.

4

⁶    Imię to występuje parękroć, ale zawsze na terenie Ingrów-Iżorów. Obok formy I goła istnieje tam też Igołka. Szczególnie zajmujące jest świadecłwo przytaczające chłopa Igołkę lżerjasina. Z postacią Igoła można by może zestawie

5

Ptolemeuszowych Jgillionów (lyukAiWeę), zamieszkałych ongi jakoby tuż na po

6

łudnie (?!) od (Słowian-)Wenedów.

7

   Porówn. tu jednak także V. Dal, Tołkovyj słovar źivogo yelikorus. jazyka³, t. 1, r. 1903, s. v.

8

jest ono wieloznaczne (cf. niżej § 969, gdzie mowa o jeziorze Kniaź v. Żyd na Polesiu). Szczególnie łatwo może tu też chodzić o przezwisko stosowane z tych albo innych powodów do osób, które wcale niekoniecznie muszą być żydowskiego pochodzenia. Wreszcie nie jest wykluczony skrót imienia Żidislayi. (cf. Źidisłav wojewoda ruski w r. 1252) albo innego urobionego od słowiańskiego rdzenia Z< d-: źid- ‘oczekiwać, życzyć sobie’.

9

Można by zresztą przypuszczać, iż część Waręgów kryje się pod przezwiskiem Rusin, gdyby nie to, że owa przezwa występuje, jak na Waręgów, stosunkowo zbyt późno (nazwy: Rus, Tupikov wcale nie zna). Co do nazw miejscowych, urobionych od wyrazu yaręg^, to i w Polsce płd.-wschodniej we Lwowskiem jest osada Waręż (ale to dwuznaczne: porówn. inłrus. yarjah, yarjaha 'zdrowy chłop, siłacz’). Osada Warężyn istnieje też w Polsce płd.-zachodniej w Będzińskiem. Pisał o tych nomenklaturach m. i. R. Ekblom (Fornvannen t. 16, r. 1921, s. 236 sq., 278 sq.), jednakowoż wnioski jego idą stanowczo zbyt daleko; nazwy Waręż, W a-