Atlas muzyki4

Średniowiecze / wiełogłosowość / wczesne organum <IX-XI w.) 199

? poliiczcnfat chorału, jako elementu melic/ncgo, ku\n wraz z chrystianizacją zoMul przewwc-o,or.V / obszaru śródziemnomorskiego mi Pol* oc<. oni* nowych doświadczeń brzmieniowych (szczególnie gry opadowej) pcwsial we wczesnym średniowieczu obszar „napięć" pomiędzy elementami horyzontalnymi i wertykalnymi, co doprowadziło (punktem zapalnym stal si$ dysonans), najpóźniej w IX w., do powstania ^uucznej- wieloatoso\voŚci, stwarzając możli-wośćlinspirację dla postępującego rozwoju tej techniki w prayszlości. Z dążenia do przeciwstawiania się osiągniętym w danej chwili możliwościom kompozytorskim wzięły się charakterystyczne dla zachodnich dziejów muzyki liczne 111 Ic „nowej muzyki".

W? wczesnym i dojrzałym średniowieczu kulty-twwuno wiełogłosowość w szkołach śpiewaczych poszczególnych katedr i klasztorów. Była ona improwizowano i da się ją dziś uchwycić jedynie na podstawie nielicznych przykładów z traktatów dydaktycznych i pojedynczych zapisów. Wielo-gfowiwość bylu wertykalnym tropem (brzmieniowi ozdobą). Nazywano ją organum (gr.orgu-ium. instrument, organy), być może w nawiązaniu do ustalonych wysokości dźwięku piszczałek organowych, co stanowiło przesłankę dia jednoczesnego prowadzenia widu głosów. Mmicoenciurladk, anonimowy traktat muzyczny* Pⁿ- Francji z IX w„ jest pierwszym źródłem opisującym oprócz śpiewu w równołeghdi okia-wadi także organum kwintom* i kwartom?. Obie

odmiany są związane z pierwotnym głosem wx

principaUs łub canlus (od XII Iw, cantus fimm), który, jako głos główny, leży na górze Organum kwiatowe: głosowi cantus towarzyszy PP orgaualny (vox organalis) w równoległych kwintach dolnych. Możliwe jest oktawowe zdwojenie obu głosów (rys. A). Można też było dołączyć instrumenty, szczególnie organy z ich miksturami k wintowo-ok (awowymi (co odpowiada brzmieniu organum).

Organum kwartowe: aby uniknąć dysonansu trytonu, nic używano wyłącznie równoległych kwart, lecz również mniejszych interwałów. Vax organalis nie stanowi już jedynie zdwojenia głosu cantus yt innej pozycji, Icc/ stąje się samodzielny. W tym momencie rozpoczyna się właściwa („sztuczna") wiełogłosowość. Wu»a rruhirkulis za przykład organum kwarto-wego podaje fragment sckwencji.której sy lubieżne dwuwiersze były wykonywane przemiennie dwugłosowe przez solistów (wers I a, 2 a...) i jednogłosowo przez chór (wers I fcv2h-). Sylab) tekstu dla obu głosów pojuwiają«ę na systemie liniowym z oznaczeniami wysokości (rys O. łb-\’ organalis nic powinien przekroczyć c. najniższego dźwięku cantus. Rozpoczną wraz z ctuitus od konsonującej prymy, następnie pozostaje na c (sekunda i tercja są dysonansami) do momentu, gdy cantus osiągnie kwartę/(konsonans doskonały). dniej pr/ebiega wk wan^yv*p«raie-lach i w zakończeniu we«u hpy «ę zitów z ran-tus w prymach. W przeciwieństwie do organum

kwintowego początek i koniec wersu są wyłączone 7.,.rcguhuncgo" ruchu równoległego. System tonulny w Muska cnchlrimlis stanowią cztery jednukowo zbudowane tctrachordy z półtonem w środku:

-    gra\xs (ciężkie): dźwięki niskie:

-    flnaler. dźwięki podstawowe tonacji kościelnych;

-    superlores (wyższe): dźwięki wysokie;

-    cxcelletUcs\ dźwięki wykraczające;

oraz mltlul. dwu pozostałe dźwięki (rys. B. zob 1188 i n.).

Dźwięki zajmujące jednakową pozycję w łetra-chonbae (odstęp kwmtowy) mają podobną jakość (otoczenie dźwiękowe bądź interwałowe), dlatego korzystają z pokrewnych zoakównotacyjoyęb (gr. znaki dazjabte. rys B pod dźwiękiem c. zob s 170, rys. D). Każdy znak miał cztery warianty, w postaci obróconej i odwróconej. Rozróżniano poza tym 3 obszaty dźwiękowe c-a, g-r¹ i /-*/'; wychodzą one od tctrachordów grares, fmaks i superlores, przy czym każdy z nich zostaje poszerzony o cały ton na dole i na górze (do granicy kolejnego półtonu). Głos organalny porusza sic w obrębie tych szcsciodź. wekowych obszarów (heksachordów). Gdyby cantus wykroczył poza granicę hcksachordu, to w wypadku kwartowych paralel głosu organ alneeo powstałby tryton, na rys. C nu sylabie Ic.s: f-lv. Dlatego glos organal-ny w odpowiednim momencie, mianowicie już na sylabie Te na początku wersu, wykonuje skok na g -dźwięk podstawowy nowego hcksachordu (zmiana obszaru brzmieniowego). Takie nie zapisywane operacje przemawiają za solowym wykonaniem organum kwartouega, podczas gdy kwantowe było zapewne przeznaczone do wykonań chóralnych.

W czasach GWIDONA ZAREZZO. ok. 1000. kultywowano jeszcze dawne odmiany oisanum. jednak GWIDON opisuje stopniowe schodzenie się głosów na końcu wersu (ócewsus) oraz krzy żowanie się głosów.

Troparium >vinchestersklc(ok. 1050)jol najstarszym zabytkiem organum, przekazuje ok. 150

Sncowłiń (responsoria. sekwencje itpl. ftirtk rowc są jednogłosowe; solowe - dwugłowa**? (rys. E). Guntus. ew. chorał, leży zapewne wyżej. Głosy znajdują się wockLócinych księgach. są zapisane w tnidnjch do ón lerpretowanw nemach. W organum eok. 1100(JOHANNES COTTON; traktat mediolański; fragm. rękopisów Ourtre* 109 i 130 oraz łniie źródła) wzrasta macanie przeciwnego ruchu głosów; wyraźnie też zaleca się krzyżowanie głosowe, glos organafaiy zyskuje większą samodzielność i często znajduje «ę powyżej cantus. Staje się „dacantus" (śpiewem przeciwstawnym). Następuje przcmicmioic konsonansów i dysonaraow; pierwsze foliowa. kwin-la. kwarta, pryma) pojawiają się aa początku i na końcu słowa lub jednostki logicznej (r>\. F. b). Gbs oiganałny może być równięr „kolorowany” nudym i me&znauuni. szczególnie na końcu wersu (rys. F. u)i