Bez nazwy (12)

226 IX. „Dziadów” część trzecia: manifest profetyzmu

świata biblijnej profecji. Prorocy ci ujęci tu zostali w jednym aspekcie tylko — władzy. I wypowiedź sformułowana jest tak, iż od razu rzuca się w oczy, że ten kandydat na proroka jest profecji biblijnej duchowo obcy. To nie słowa człowieka, który żyje jej światem. Przeciwnie, Konrad mówi o niej z pewną nonszalancją, z dystansu — „że byli, słyszałem”.

Duma Konrada, jego poczucie wybraństwa ma poza poezją jeszcze i inne źródło, jego „potężne oko”. O tym, z jakiego kręgu wyobrażeń Mickiewicz wziął ten symbol, wiemy dzięki Borowemu: wywodzi się on z teorii magnetyzmu zwierzęcego.⁵⁹ Ale dla nas rzeczą istotniejszą jest tu odczytanie sensu tego symbolu. Konrad posiada dar nadprzyrodzonego oddziaływania na „przyrodzenie”. Profetyzm w najważniejszym i na j dosłownie jszym znaczeniu tego słowa zakładał u proroka dar widzenia przyszłości i dar nadprzyrodzonego oddziaływania, czynienia cudów. Mała Improwizacja świadczy o tym, że Konrad obdarzony jest darem widzenia przyszłości. Teraz zaś słyszymy, iż może on też w sposób nadprzyrodzony oddziaływać na naturę. A następna scena przekonywa nas, że w granicach fikcji świata dramatu nie jest to jego szaleńcze urojenie, że w samej rzeczy posiada on „potężne oko”. Ale tak jak jego dar widzenia przyszłości jest w jakiś sposób niepełny, niedorozwinięty, tak i niepełny jest jego dar magicznego oddziaływania: może on zatrzymać w locie kometę, nie potrafi wzrokiem swym władać ludźmi. Inaczej mówiąc, Konrad obdarzony jest wrodzonym darem profetycznym. To anima naturaliter prophetica. Profetyzm to jednak nie rozświetlony wiarą, stąd też i niepełny, nie mogący rozwinąć wszystkich swoich potencjalności. Ale sam dar profetyczny Konrada niezależny jest od jego wiary: urodził się on nie tylko twórcą, ^lale i prorokiem.

Odeszliśmy tu daleko od pojęć biblijnych. Tam profetyzm był funkcją żarliwej wiary. Prorok mógł widzieć przyszłość, sprawiać cuda, bo poprzez niego przemawiał i d?iałał Bóg, tutaj zaś dar profetyczny uniezależnia się od Stwórcy, objawia się „i choćby mimo Boga”.

Jak widzieliśmy, zidentyfikował poetę z prorokiem Saint-

⁵⁹ W. Borowy, „Potężne oko” Mickiewicza, w: Kamienne rękawiczki i inne studia i szkice literackie, Warszawa 1932, s. 98— 112.

-Martin. Ale zidentyfikował w bardzo specyficznym sensie: dar poetycki to jeszcze jeden atrybut proroka, tylko prorok ma prawo tworzyć poezję i tylko cud jest tematem godnym poezji.⁰⁰

Zupełnie innego typu identyfikację poety z prorokiem mamy w poezji romantycznej. W ujęciu romantyków poeta w warunkach cywilizacji XIX w. pełni rolę biblijnego proroka. Gwarantem tego profetyzmu jest już nie jego wiara, ale poetyckie natchnienie. Profetyzm poety romantycznego był więc funkcją nie wiary, ale geniuszu poetyckiego. To co mówił w natchnieniu, było w jakiejś mierze objawieniem, prawdą wyższego rzędu. Natchnienie to mogło pójść w służbę tradycyjnej wiary, ale mogło też być jej substytutem. I jakże często mieliśmy tu do czynienia z całym spectrum możliwości strefy pośredniej. Religijność romantyczna była w równej mierze wyrazem odżycia chrześcijańskiej religijności, co jej kryzysu.

Jeśli na taką siatkę postaw rzucimy koncepcję profetyzmu, jaka znalazła wyraz w Dziadach, to okazuje się, że mamy tu przede wszystkim do czynienia z doprowadzoną do ostateczności, do skrajnych konkluzji postawą romantyczną, utożsamiającą natchnionego poetę z prorokiem. Idzie tu nie t I ko o to, że Konrad jako wielki, natchniony poeta uważa u u proroka. Pychę Konrada, jego wyzwanie rzucone Iługii Mickiewicz niedwuznacznie potępił. Ale rzecz w tym, /<• nawet potępiając Konrada poeta każe nam traktować jego dni protetyczny nie jako urojenie jego pychy, ale jako coś, '•> ,|« •.i    vv świecie fikcji dramatycznej — obiektywnie da

ni K'im,i<| może darem tym posługiwać się tak dla dob-' v« li i iI. i dla sprzecznych z wolą bożą celów, bo jest mu

w l ud;......    (> tym, jaki zrobi z niego użytek, dowiadujemy

ui; z następnej sceny.

Gdy Kuiiiad budzi się z omdlenia i „zrywa się”, pierwsza .lego 111 yI lu ..Nic! oka mi nie wydarł! mam to silne oko” (NI. 8 173) D uli niemu może oddziałać magicznie na gdzie indziej zamkniet'r,'> więźnia, Rollisona, który tak jak i on zwątpił w miłosierdzie boże:

Oko mam silno, spojrzę, może cię zabiję —

Nie - ale ci pokaże; okiem — śmierci drogę (III, s. 173).

⁰⁰ Zob. wyżej, rozdz. V, s. 107—110.