Bez nazwy 3 (18)

192 IX. „Dziadów” część trzecia: manifest profetyzmu

ści komunikowania się ze światem nadprzyrodzonym, ale był ogromnie' dyskretny na temat tego, w jakich okolicznościach się to dokonywało. I nie ma w jego pismach dowodów, aby przypisywał snom jakąś szczególną doniosłość. Wyjątkowo tylko posłyszymy u niego, że Bóg będzie pouczał swego wybrańca poprzez „lekkie sny.” ¹

Na inny trop naprowadza nas Balzaka Louis Lambert. Bohater tej powieści, zwiedzając po raz pierwszy w życiu pewną okolicę, stwierdza, że dokładnie taki sam krajobraz widział poprzedniej nocy we śnie. Zaskoczony tym stwierdzeniem snuje refleksje, jakże bliskie tenorem swoim temu, co na temat znaczenia snów ma do powiedzenia Więzień w Prologu:

„Jak to się stało, że ludzie tak mało zastanawiali się dotychczas nad wydarzeniami sennymi (aux accidents du sommeil), które zdradzają istnienie podwójnego życia człowieka? Czyż nie tkwiłaby w tym zjawisku nowa wiedza? — dorzucił, bijąc się silnie w czoło. Jeśli nie jest to fundament wiedzy, zdradza na pewno istnienie w człowieku olbrzymich potęg (d’enormes pouvoirs).” ²

Louis Lambert jest mistykiem i — wyznawcą Sweden-borga. Sześćdziesiąt, lat temu śladów wpływu Swedenborga doszukiwał się w angelologii i demonologii Dziadów części trzeciej Pigoń.³ Widział je w stałej obecności przy człowieku duchów opiekuńczych i złych, i to różnych duchów, oraz w przekonaniu, że napór złych duchów jest w nocy silniejszy i niebezpieczniejszy niż za dnia. Harmonizowałyby też z nauką Swedenborga mary piekielne, kuszące pod postacią „komet”, „czy, jak w scenie ostatniej, „dziewicy”. Pigoń miał ostrą świadomość tego, że wszystkie te zbieżności mogą być przypadkowe. Uprzedza o tym już ostrożny tytuł jego artykułu. Ostatecznie, o dusze ludzkie walczą anioły i szatany już w średniowiecznych moralitetach, a wiara, że człowieka otaczają różne duchy i że może się on z nimi komunikować, tkwi u podstaw nauk wszystkich teozofów.

Nie mamy też żadnego bezpośredniego dowodu na to, że poeta już w r. 1832 znał pisma Swedenborga.

Zasięg wpływu nauki Swedenborga na świat przedstawiony w części trzeciej jest jednak szerszy, niżby to z artykułu Pigonia wynikało. Wolno bowiem dopatrywać się wpływów jego nauki w swoistej hierarchii stanów wizyjnych, sprezentowanej w Dziadach. ^Ksiądz Piotr ma dar widzenia w stanie pełnej jawy. Wszyscy inni bohaterowie dramatu komunikują się ze światem nadprzyrodzonym we śnie. U Swedenborga mamy do czynienia ze zgodną z takim to podziałem, ale dużo bardziej rozbudowaną hierarchią stanów wizyjnych. Najwyższym stadium jest wizja „z otwartymi oczyma”. Takie stany dane są tylko tym, którzy należą do „wewnętrznego kościoła”. Ludzie ci mogą komunikować się z aniołami w stanie' pełnej świadomości. Stan drugi to wizja też na jawie, ale przy przytłumionej wrażliwości zmysłów. Trzecia i czwarta kategoria to wizja w stanie pół snu i pół jawy oraz wizja na jawie, ale z zamkniętymi oczyma. Najniższe w tej hierarchii są stany wizyjne we śnie. Różnią się one od zwykłego marzenia sennego wzmożonym poczuciem świadomości. Swedenborg wierzył w istnienie duchów, sprowadzających na ludzi wieszcze sny. Ale uważał, iż również i złe duchy mogą człowieka atakować w czasie snu. Sądził, że to się właśnie jemu przytrafiało. Dlatego to w późniejszych swych pismach mistycznych ostrożnie relacjonował tylko te marzenia senne, które znajdowały swoje potwierdzenie w wizjach na jawie, albo też te, które — bo i to mu się przytrafiało — przechodziły w wizje na jawie.

Swedenborg nie grzeszył fałszywą skromnością. Wierzył przecież, że od niego zaczyna się nowa epoka chrześcijaństwa, Nowe Jeruzalem. Niemniej jednak nie było mu danym doświadczać wizyj pierwszego-, najwyższego stopnia. Jego wizje mieściły się w granicach czterech pozostałych typów. Najczęściej były to wizje trzeciej kategorii, pół snu i pół jawy.⁴

„II 1’instruira par des songes legers” — L. C. Saint-Maitln, UHomme de dćsir, s. 25.

H. Balzac, Louis Lambert, wyd. M. Bataillon i J. Poiinuii^,i, t. I, Paris 1954, s. 80.

Przypuszczalny ślad Swedenborga w III cz. ,,/> ludów", w: Z epoki Mickiewicza, Lwów 1922, s. 141—162.

Idę tu za wywodami rozdziału Swedenborgs Visionen książki E. Benza Emanuel Swedenborg, Naturforscher und Seher, Mun-chen 1948, s. 303—361. Por. też Arcana Coelestia (korzystałem z angielskiego przekładu Arcana Coelestia, The Heauenly Arcana, Swedenborg Foundation, New York, 1928), t. VII, zapis nr 5091 (o snach profetycznych) oraz Diarium spirituale, ed. J. F. I. Tafel, t. I, Tubingae-Londini 1844, zapisy nr 651—653 („de visu

13 — Poeta i prorok