Bez nazwy 8 (15)

202 IX. „Dziadów” cząsć trzecia: manifest profetyzmu

wcale niewyłącznie — sen. Na jawie bohaterowie dramatu mają niewyraźną tylko, zamazaną świadomość tego kontaktu. Ale ponieważ świat nadprzyrodzony, aniołowie i diabły, występują w Dziadach jako dramatis personae, my, czytelnicy, jesteśmy wyraźnie świadomi ich obecności.

Stąd i akcja scen dramatycznych rozgrywać się będzie przeważnie w nocy. Przeważnie, bo- są dwa wyjątki. Nie wiemy, w jakiej porze dnia umiejscowić mamy akcję sceny siódmej, Salonu warszawskiego, i na dobrą sprawę wiedza taka nie jest nam potrzebna. Jest to też jedyna scena dramatu, ujętą wyłącznie w płaszczyźnie realistycznej: nie pojawiają się w niej duchy, nikt nie wpada w trans, nie jesteśmy świadkami żadnego zjawiska, wykraczającego z granic świata przyrodzonego. Bo też jest to scena o ludziach, którzy wyłączyli się ze wspólnoty narodowej (obecni tam patrioci figurują w niej tylko jako kontrastowe tło). Ludzie ci postawili się poza misterium narodowej męki i odkupienia i do moralnego unicestwienia ich wystarczy pogarda, z jaką zostali potraktowani. Nie ma potrzeby wplątywać się w rozprawę z nimi świata nadprzyrodzonego.

W dzień i przy świetle dziennym rozgrywa się scena następna, Pan Senator. Wiemy dokładnie kiedy: koło godziny piątej po południu. Ponieważ zaś jest to pora wiosenna²⁵, więc akcja tej sceny rozgrywa się na pewno przy świetle dziennym.

Mickiewicz miał swoje dobre artystyczne powody po ternu. Szło o jak najdramatyczniejsze zmobilizowanie wrażeń wzrokowych (i słuchowych) jako tła cudu, jakiego świadkiem jesteśmy w tej scenie. Z chwilą gdy na pytanie Pola

Czyż go to za nas nikt nie skarżę?

Nikt się nie pomści? —

ks. Piotr odpowiada: „Bóg” (III, s. 245), „nagle — jak czytamy w didaskaliach — muzyka się zmienia i gra -arię Komandora”. I nagle też — jak zauważa jeden z obecnych — niebo się zaciemnia.

Ów cud to śmierć Doktora od pioruna. Wyłamuje się jeszcze z przyrodzonego porządku zamach samobójczy Rollisona, spowodowany działaniem na odległość „potężnego oka” opę-

²⁵ Por. słowa Senatora: „— wiosną idą chmury, / V. chmury piorun wypada: — taki bieg natury” (III, s. 249).

tan ego Konrada. Ale poza tym śmierć ta jest w dramacie wyjątkowym wypadkiem nadprzyrodzonej ingerencji łamiącej naturalny porządek.

Takie ujęcie śmierci Doktora narzuciła poecie już istniejąca tradycja, jaka się dokoła procesu filomatów osnuła. Nawet nieskory do doszukiwania się nadprzyrodzonych przyczyn zjawisk historycznych Lelewel twierdził w Nowosilco-wie w Wilnie, że „wyrzekanie żony i opinia przerażającą rozszerzała myśl dopełnionej kary niebios”.²¹⁵ Dla Mickiewicza był to jeszcze jeden przykład, świadczący o tym, że proces filomatów traktować trzeba w kategoriach — jak pisał w przedmowie — „czasów wiary i cudów” (III, s. 123). A w ujęciu dramatu nadprzyrodzony charakter tej śmierci został jak można najsilniej zaakcentowany. Jest ona wypro-rokowana przez ks. Piotra. Zapowiada :ją złowrogi omen: wskazówki zegarka Doktora zatrzymały się na dwunastej. I nie można śmierci tej tłumaczyć przyczynami naturalnymi, tao „około domu stało dziesięć konduktorów” i piorun wytropił Doktora „w ostatnim pokoju” (cokolwiek by to miało znaczyć!).

Ale taka ingerencja niebios w akcję nie jest dla tego, co się dzieje w Dziadach, typowa. Wcale nie z tego powodu, aby Mickiewicz był obcy cudownemu tłumaczeniu zjawisk. Przeciwnie, cały dramat jest jednym wielkim wołaniem o cud. I akcja dramatu ma uzasadniać wiarę w ten cud, który musi nadejść: zmartwychwstanie narodu, który poprowadzi ludzkość ku nowej, świetlanej przyszłości. Widzenie ks. Piotra to nie tylko proroctwo, rzutujące w przyszłość. Dostarcza nam ono również kategorii pojęciowych, przy których pomocy mamy interpretować to, co się na scenie dzieje. Ale jest to cud w zupełnie innej skali. I właśnie dlatego, że historia ma go uwierzytelnić, iż Mickiewicz mocno wierzył, że daje ona takie świadectwo jego prawdzie, trzeba było być wobec historii tej wiernym. I dlatego sceny historyczne dramatu dadzą się też doskonale odczytać w kategoriach naszej doczesnej wiedzy o historii. Ba, Mickiewicz chciał, abyśmy je tak odczytali. Dlatego to nasycił je realiami historycznymi, aluzjami do rzeczywistych osób i zjawisk, które były w świeżej pamięci ludzkiej. Swoistość świata Dziadów

²⁵ J. Lelewel, Dzieła, oprać. J. Dutkiewicz, M. H. Serejski, H. Więckowska, t. VIII. Warszawa 1961, s. 572.