DSC04112

Krzysztof Pilarczyk

l**c a«d gemarazm - komentarzami do fundamentainego dzieła niań - Miszny. W Erec Israe! to koniec IV wieku (Gemara palestyńska a w Babilonii (Gemara babilońska) koniec V wieku. Z drogiej strony cm-ra ta oznacza czas rządów w imperium rzymskim cesarza Justyniana (527. -565). który przez stanowione prawo określił na nowo status Żydów, mając na względzie dominującą rolę chrześcijaństwa, religii uznanej w końcu IV wieku w cesarstwie za państwową.

W obrębie tych cezur zamyka się religię starożytnego Izraela, wyróżniając w niej kilka faz. Pierwszą zwykło nazywać się religią patriarchów, do których odwołuje się historiografia biblijna uformowana w VII i VI wieku p.n.e., tworząc religijnie i ideologicznie uwarunkowaną genezę Izraela i kreśląc w tym duchu jego początki. Po niej - idąc za przekazem biblijnym, noszącym podobne cechy - sytuuje się tzw. religię wyjścia (mojżeszową) i zasiedlania Kanaanu (sędziów), a następnie państw dwunastu pokoleń, które w swych dziejach istniały podzielone na północne i południowe lub osiągały różny poziom zintegrowania. Dopiero na przełomie VII i VI wieku p.n.e. zaczęła wyłaniać się nowa forma religii starożytnego Iznek W U wieku p.n.e. po raz pierwszy nazwano ją judaizmem, który to lenna przyjął się powszechnie. Pierwsza jego faza złączona była z czasem tzw. drugiej świątyni jerozolimskie) (od końca VI w. p.n.e. do 70 r. tu.) Na stępnie zyskał on specyficzny rys, nadany przez uczonych zyóo*iU. zwanych rabinami. Dlatego jego drugą fazę nazywa się judaizmem rab mcznym Znacznie przekracza ona okres starożytności, bo kończy się w połowie XVIII wieku. Nas interesować będzie tylko jej okres formacyjm trwający od końca I do przełomu V i VI wieku n.e.

Z punktu widzenia historycznego rekonstrukcja religii starożytnego \/n ela do VI wieku p.n.e. jest niezwykle trudna, a pierwszych jej faz nazywa nych religią patriarchów, Mojżesza i sędziów prawie niemożliwa Opisu jąc je, przychodzi odwoływać się niemal wyłącznie do tekstów biblijnych powstałych dużo później od procesów religijnych, które ilustrują. Nictmu ność historycznej weryfikacji tych przekazów, bądź co bądź z założeni o charakterze religijnym, dla niejednych historyków mniej obeznanymi z osiągnięciami współczesnej biblistyki, wydaje się przeszkodą nie do po konania, dlatego uważają, że wszystko, o czym one mówią na ten tomu zaliczyć należy do fikcji literackiej. Nie znaczy to, że posługując się nowo czeaną metodologią i hermeneutyką biblijną, daje się pokonać Wszelkie trudności, na jakie napotyka historyk, chcąc przedstawić dzieje religii starożyt nago bracia. Fakt, że ważne teksty biblijne dla historii religii starożytne?

bracia ukształtowane zostały ostatecznie u schyłku tzw. pacrwncg świątyni (koniec VII do połowy VI w. p.n.e.) i wczesnym judaizmie (draga poh>-wa VI do połowy V w. p.n.e.), gdy podjęto ideologicznie uwarunkowaną refleksję religijno-historyczną nad własną przeszłością, nie osłabia ich znaczenia jako dokumentu epoki, przechodzącego szereg redakcji i mającego o podstaw niekiedy niezwykle stary przekaz ustny. Dla tych dziejów poszukuje się od pewnego czasu — na ile to możliwe - także „twardych" źródeł (głównie artefaktów, piśmiennych świadectw pozabiblijnych), aby me dokonywać ich opisu wyłącznie na podstawie tego, co wyłania się z literalnie odczytywanej Biblii judaizmu. Takie postępowanie jest charakterystyczne głównie dla prac historycznych, rzadziej teologicznych.

Patrząc na historię badań nad religią starożytnego Izraela, dostrzega się w nich do połowy XX wieku poważną determinantę, jaką stanowił ewolu-cjooizm i genetyzm oraz wiązaną z tym kwestię oryginalności monoteizmu izraelskiego. Niemałe też wpływy na jej ujmowanie wywierał panbabilo-nizm, paniranizm, panegipcjanizm. Obecnie w badaniach przychodzi częściej odwoływać się do prawa „nierównoległego rozwoju" kultur, w czego wyniku w opisach historycznych religii Izraela przywracane są właściwe proporcje owych wpływów. Natomiast o wiele żywotniejszą kwestię stanowi aktualnie ocena Biblii hebrajskiej jako dokumentu epoki. W badaniach biblistycznych nie ma do dziś zgodności, co do jej czasu powstania, historyczności przekazu, ustalenia kanonu żydowskiego. Tym samym historycy, próbując odtworzyć dzieje religii starożytnego Izraela, napotykają na liczne trudności, co sprawia, że rekonstrukcje ich mają charakter hipotetyczny. Jedni i drudzy wykorzystują do swej pracy wyniki prac archeologicznych, filo logiczno-literackich, socjologicznych oraz antropo logiczno--kulturowych. Niemało też wnoszą do nich coraz bardziej rozwijane studia nad literaturą apokryficzną (żydowską i wczesnochrześcijańską), Nowym Testamentem, Talmudem oraz dziejopisarstwem Żydów (zwłaszcza Józefa Flawiusza) i ich pismami historiozoficznymi (głównie Filona z Aleksandrii).

Mimo usilnych poszukiwań różnych źródeł pozabiblijnych, zwłaszcza pisanych (w tym inskrypcji), do których systematyzacji przyczynili się głów -nie James B. Prilchart i William W. Hello, podstawowe źródło do dziejów religii starożytnego Izraela stanowią dwadzieścia cztery księgi (według rachuby rabinicznej) Biblii hebrajskiej oraz Talmud epokowe dodo rabinów. Dlatego im, jako dokumentom epok i źródłom podstawowego przekazu religijnego w judaizmie, należy poświęcać w pierwszym rzędzie uwagą, głównie ze względu na czytelnika mniej obeznanego z ich hasaoryczae-