DSCN7306 (2)

LXXI1 KORNEL UJEJSKI — POETA ROMANTYCZNY

a więc wskazana została inspiracyjna rola zaborcy, który dla stłumienia powstania, dla zadania ciosu narodowi („lwu”) powstającemu „z ciężkiej niemocy” posłużył się polskimi chłopami ^M. Ocena ludu zapisana w wierszu Za zbłąkanych wprowadza dalsze ogniwo myśli Ujejskiego o rabacji. To już nie spisek szatanów, to już nie tylko inspiracja wroga spowodowała rzeź. Przyczyną tragedii była nieświadomość narodowa chłopów i w niej mająca źródło ich podatność na machinacje zaborcy. Stąd też w Chorału obok skargi na „okropne dzieje” powtarzające kainową'zbrodnię pojawi się prośba-żądanie do Boga:

O! rękę karaj, nie ślepy miecz!

(w. 32) .

Ocena zawarta w wierszach Ujejskiego jest wyważona, mądra i sprawiedliwa, choć może niepełna i na pewno nie całkiem obiektywna. Z płaszczyzny społeczno-politycznej, na której rozgrywały się realne wypadki, przenosi sprawę na płaszczyznę historii wiecznej i eschatologii: zgodnie z takim trybem myślenia powtórzona została zbrodnia Kaina^{1 2}, zakłócony moralny porządek świata. Zakłócony, ale (inaczej niż u Krasińskiego) me zburzony. Nie zła wola bowiem była przyczyną kainowego czynu chłopów, lecz nieświadomość. To ona sprawiła, że byli oni „ślepym mieczem”, kierowanymi przez wroga, wcielenie zla--Szatana.

Postawiony wobec milczącego Boga (stałego partnera tej jednostronnej rozmowy, stale obecnego „ty” lirycznego), poeta sam w sobie — w myśli współczesnej, w Piśmie Świętym — musiał znaleźć odpowiedź, dlaczego Bóg nie ingeruje w sprawy świata widząc zło³*. Romantyczny Bóg Ujejskiego był Bogiem czynnym, tworzącym historię^{3 4}. Dlaczego zatem nie zapobiegał złu, czemu tak dociskał ludzi? Błagania, modlitwy, prośby i bluźnierstwa polskiego Jeremiego nie od razu dawały jednoznaczną odpowiedź. Początkowo brzmiała ona starotestamento-wo, przywoływała diagnozy proroków: cierpienia i męki narodu są karą za grzechy przodków (W cześć umarłym). Jakże wielkie jednak musiały być te przewiny, że pociągnęły za sobą aż takie kary!⁵ Rozpaczy, „zwątpienia strasznej rozterce” od początku cyklu towarzyszy bunt — bunt, który przez Boga romantyczne-

Z. Sudolski (U źródeł...) uważa, że symbolika zwierzęca wprowadzona przez Ujejskiego ma genezę i kontekst „w słynnych menażeriach zwierząt z roku 1846 [...] W owych to menażeriach pod postaciami okrutnych zwierząt występowali najbardziej znienawidzeni przez galicyjską opinię publiczną dostojnicy austriaccy”, przy czym jako tygrys bywał przedstawiany kanclerz Metternich. Wydaje się jednak, że w czopowym języku Ujejskiego (w którym alegoryczne zwierzęta mają bez wątpienia pochodzenie biblijne) „tygrys” nie oznacza konkretnej osoby, lecz zaborczą władzę — podobnie jak „lwięta” są określeniem zbiorowym chłopów.

W romantycznej myśli utopijnej chłop był łagodnym Ablem, ofiarą okrutnych Kainów czy „Kaimitów”, szlachty ziemiańskiej. Elementy metafory zmieniają sens i ulegają zamianie w czasie rabacji i później. W wielu tekstach literackich i pamiętnikarskich Kainami, mordercami niewinnego Abla, zostają nazwani chłopi. W Skargach nie ma figury Abla, znaku niewinnej ofiary, co zmienia sens metafory.

W Starym Testamencie Bóg przemawiał przez usta proroków, między Jahwe a Izraelem toczył się nieustanny dialog. Z chwilą zesłania na ziemię Chrystusa, Bóg zamilkł. Odtąd już nie proroctwa i proklamacje w imieniu Jahwe, a widzenia i objawienia stały się formą pośrednictwa między niebem a ziemią. Inaczej niż w Księdze Jeremiasza, gdzie głos proroka zdominowany jest przez glos Boga, chrześcijański Bóg Skarg Jeremiego jest tylko adresatem wołań, wezwań i próśb wzlatujących ku Niemu z ziemi.

O romantycznych koncepcjach Boga — zob. M. Pi wińska, Bóg utracony i Bóg odnaleziony [w pracy zbiór.:] Problemy polskiego romantyzmu, S. I, Wrocław 1971, s. 253 i n.

*° Stąd po modlitwie za wytrwanie w pokucie za „dawne grzechy” (Eli, Eli, lama sabachtani) pojawia się w cyklu buntowniczy krzyk protestu:

Panie! toż wszystkie ojców naszych winy

Już śmiercią swoją okupiły syny... (W cześć umarłym).